Przedszkolak zaniedbywany w środowisku rodzinnym

Zaniedbywanie dziecka – czym jest? 

Zaniedbywane dziecko w przedszkolu

Pracownicy przedszkola zawsze muszą reagować w takich sytuacjach, a nauczyciele powinni wiedzieć, jak pomóc zaniedbywanemu maluchowi. Jest to oczywiste, gdyż:

• Zaniedbanie uważa się za najbardziej powszechną – chociaż z pozoru najłagodniejszą – formę przemocy wobec dziecka. Oznacza ono poważne niedobory rodzicielskiej uwagi oraz troski w sferze: opiekowania się dzieckiem, emocjonalnego z nim kontaktu, reagowania na trudności, które przeżywa, okazywania mu wsparcia, otwartości na potrzeby dziecka, zapewnienia odpowiednich warunków materialnych, opieki medycznej i edukacji oraz właściwego pokierowania rozwojem. Jak donoszą statystyki policyjne, tylko w roku 2017 ofiarami przemocy we własnej rodzinie stało się ponad 14 tysięcy dzieci. Chociaż może się wydawać, że w skali kraju to nieliczne przypadki, warto pamiętać, że dane te dotyczą tylko sytuacji, w których interweniowała policja. Wciąż jednak wiele dzieci doświadcza różnych form przemocy od najbliższych, a otoczenie albo o tym nie wie, albo udaje, że nie wie. 
• Małe dziecko jest bardzo delikatne i niezwykle podatne na wszelkie formy przemocy, także na każdy przejaw zaniedbania w najbliższym mu środowisku, jakim jest rodzina, nawet gdy jego potrzeby związane z biologicznym rozwojem zaspakajane są w pełni, ale brakuje bezpiecznego związku emocjonalnego i odpowiedniej stymulacji poznawczej. Konsekwencje takiego zaniedbania widoczne są najbardziej dopiero w życiu dorosłym. 

Większość rodziców zaniedbujących swe dziecko nie czyni tego z wyraźną premedytacją, na skutek złej woli. Ich postawa jest raczej rezultatem działania splotu czynników psychologicznych, socjalnych, społecznych i sytuacyjnych.

Co należy się zaniedbywanemu przedszkolakowi?

Polskie prawo z jednej strony zakazuje stosowania wszelkich form przemocy wobec dzieci, z drugiej – nakazuje pracownikom placówek oświatowych bezwzględne reagowanie w takich sytuacjach oraz udzielanie dzieciom wsparcia i pomocy psychologiczno-pedagogicznej. 

Krok 1. – wczesna identyfikacja przypadku zaniedbywania dziecka przez rodziców

Rozpoznawanie symptomów zaniedbywania dziecka jest konieczne, by móc ochronić je przed doznawanymi krzywdami. Trzeba przy tym pamiętać, że występowanie pojedynczego objawu nie jest jeszcze dowodem na to, że dziecko doświadcza zaniedbywania. Jeśli jednak jakiś symptom powtarza się systematycznie bądź kilka objawów występuje jednocześnie, możliwe jest, że mamy do czynienia z zaniedbywaniem dziecka. Takie podejrzenie jest szczególnie uzasadnione, gdy z objawami obserwowanymi u dziecka współwystępują określone i częste zachowania jego rodziców lub opiekunów. Personel przedszkola, a przede wszystkim nauczyciele powinni zwracać baczną uwagę, jeśli dziecko:

• uczęszcza do przedszkola nieregularnie lub jest przyprowadzane jeszcze przed jego otwarciem, a odbierane najpóźniej jak tylko się da;
• często jest niedomyte, nieprzyjemnie pachnie, nosi brudną bieliznę;
• często jest ubrane nieodpowiednio do swojej postury lub aktualnej pogody;
• zachowuje się wobec innych dzieci i personelu przedszkola w sposób nieadekwatny do wieku – w sposób zbyt dorosły bądź zbyt infantylny; 
• wykazuje zaburzenia jedzenia – niedojada, nadmiernie się objada, wymiotuje, ma często bóle głowy i brzucha, omdlenia;
• jest wyraźnie opóźnione w rozwoju fizycznym bądź emocjonalnym;
• moczy się często bądź zanieczyszcza kałem;
• często bywa zmęczone, senne, bierne, apatyczne;
• zabiera dzieciom zabawki przynoszone z domu;
• nie otrzymuje koniecznej opieki medycznej (brak podstawowych szczepień, zalecanych okularów itp.);
• opowiada, że w domu czuje się samotne, nie ma osoby, która mogłaby się nim zająć, pobawić się, porozmawiać, że mama czy tata ciągle gdzieś wychodzą wieczorami albo mają gości.

Jeśli rodzic lub opiekun:

• nie interesuje się sprawami dziecka, tym, co ono robi, czego potrzebuje, jakie ma problemy i trudności;
• nie zgłasza się z dzieckiem na obowiązkowe szczepienia, nie leczy stanów chorobowych, mimo zaleceń marginalizuje lub bagatelizuje negatywne dla dziecka konsekwencje takiego postępowania;
• jest bezradny życiowo, nieporadny wychowawczo, nadmiernie skoncentrowany na sobie, zbyt pobudliwy albo apatyczny, pogrążony w depresji;
• nie przychodzi na zebrania dla rodziców, nie dociera na indywidualne spotkania umówione z nauczycielką;
• ciągle obwinia, poniża i strofuje dziecko;
• otwarcie odrzuca dziecko;
• wyraźnie faworyzuje jedno z rodzeństwa, w oczekiwaniach i wymaganiach wobec dziecka nie bierze pod uwagę jego możliwości;
• często przebywa poza domem, pozostawiając dziecko bez opieki;
• bywa wobec dziecka agresywny, szarpie, poszturchuje, daje klapsy itp;
• nadużywa alkoholu.

Wielu rodziców przy odpowiedniej pomocy jest w stanie zmienić swoje zachowanie. Rodzice mają możliwości i siły, które mogą być przez nich wykorzystane do zmiany stylu rodzicielstwa.

Krok 2. – wstępna diagnoza sytuacji dziecka i rodziny, weryfikacja danych 

Jednym z elementów tego etapu jest baczna obserwacja dziecka: analiza sygnałów werbalnych i pozawerbalnych, wytworów jego pracy, zabaw i kontaktów z rówieśnikami. Drugim – rozmowa z rodzicem lub rodzicami. O ile nauczyciel czuje się kompetentny, przeprowadza ją samodzielnie, w innym wypadku prosi o wsparcie pedagoga, psychologa czy dyrektora. Podczas rozmowy nie wolno artykułować pretensji i oskarżeń. Nie należy ponaglać rodzica, przerywać mu, okazywać zniecierpliwienia i irytacji. Trzeba dbać o prostotę i przejrzystość języka, stosować zasadę „minimum słów – maksimum treści”. Najlepiej opisać zachowania dziecka, przedstawiając je jako sygnały tego, że dziecko jest w trudnej sytuacji i z czymś sobie nie radzi.

Czasami wystarczy w dyskretnej rozmowie przekazać fakty, które niepokoją (Martwię się o  Karolka, czasami przychodzi w  brudnym ubraniu, czasami jest niedomyty. Obawiam się, że dzieci w grupie też zwracają na  to uwagę. Chciałabym o tym porozmawiać i znaleźć wspólne rozwiązanie), delikatnie zasugerować konieczność większej troski o higienę u dziecka, podsunąć informacje na temat możliwości uzyskania pomocy materialnej, np. sfinansowania posiłków w przedszkolu, i odwołać się do wspólnego celu, jakim jest dobro dziecka. Niekiedy konieczne jest zwrócenie rodzicom uwagi na to, czego potrzebuje ich dziecko (Wydaje mi się, że  Kamilka potrzebuje więcej uwagi z  pani strony. Ona bardzo się stara, żeby pani była z  niej zadowolona. Bardzo potrzebuje pewności, że  pani na  niej zależy), jaki sposób traktowania jego spraw, kłopotów i relacji może być najbardziej wartościowy. Można również odwołać się do wiedzy na temat rozwoju dzieci (W zachowaniu Kamilki wyczuwa się napięcie i  niepokój. Wycofała się z  kontaktu z  rówieśnikami. To nie jest naturalna reakcja w  jej wieku), lub pokazać szkody, jakie ponosi dziecko (Kamila ma duże możliwości, a  jednak trudno jej się skupić na  zabawie i  zajęciach. Widać, że  jakieś zmartwienia pochłaniają jej energię). Ważne też, żeby dać rodzicowi nadzieję: Takie problemy można rozwiązać. Jest to dobry moment do zaproponowania pomocy. 

Wiodącym celem interwencji przedszkola jest pomoc rodzinie, by nauczyła się odpowiednio dbać o swoje dziecko i zaspakajać jego potrzeby. Powinna ona wzmacniać siły rodziny, rozwijać umiejętności oraz rozwiązywać problemy prowadzące do zaniedbywania dziecka.

Krok 3. – zapewnienie wsparcia i działań pomocowych dziecku oraz rodzinie w sytuacji ujawnienia problemu zaniedbywania. 

Pomoc dziecku polega przede wszystkim na zapewnieniu mu poczucia bezpieczeństwa w przedszkolu. Wszyscy pracownicy mogą je wspierać poprzez taktowne, ale ciepłe, pełne autentycznej troski i empatii okazywanie szczególnego zainteresowania, dodawanie odwagi, wzmacnianie poczucia wartości oraz dbałość o jego właściwą pozycję w grupie rówieśniczej. Natomiast nauczyciele i specjaliści przedszkolni powinni dodatkowo organizować i prowadzić odpowiednie działania korekcyjno-kompensacyjne oraz terapeutyczne w stosunku do zaburzeń i deficytów dziecka wynikających z doświadczania zaniedbania w rodzinie. 

Wsparcie rodziców winno dotyczyć prób zmotywowania ich do pracy nad zmianą zachowania wobec dziecka, a w szczególności do stworzenia propozycji poprawy jego sytuacji (jaką pomoc oferuje im przedszkole, o co zadbają samodzielnie) oraz ustalenia kolejnych kroków realizacji podjętych ustaleń. W niektórych przypadkach trzeba też rozważyć konieczność skorzystania rodziców ze wsparcia specjalisty lub instytucji pomocowych. Wtedy najlepiej wręczyć ulotkę informującą o działalności określonej instytucji oferującej wsparcie metarialne, poradnictwo prawne, konsultacje psychologiczne, terapię uzależnień, terapię dla sprawców przemocy, warsztaty umiejętności wychowawczych itp. Należy także umówić się z rodzicem na następne spotkanie w celu sprawdzenia, jakie kroki podjął na rzecz dziecka, a tym samym swojej rodziny. 
Kiedy rodzic jest oburzony interwencją przedszkola, uważając sygnalizowane problemy za pomówienie, trzeba koniecznie odwołać się do przepisów dotyczących obowiązku reagowania przez nauczyciela (np. zgodnie z art. 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie) i wyjaśnić, że do rozmowy doszło dlatego, bo przedstawiciel oświaty jest ustawowo zobligowany do podjęcia działań. Należy zaakcentować, że nie jest to „wścibstwo”, chęć skrytykowania rodzica i skrzywdzenie kogokolwiek.

Krok 4. – zgłoszenie przypadku zaniedbywania dziecka lub uzasadnionego podejrzenia do odpowiedniej instytucji 

Krzywdzenie dzieci jest zabronione prawem. Na przedszkolu, a raczej na jego pracownikach ciąży szczególny obowiązek prawny podejmowania interwencji poprzez złożenie w sądzie rejonowym, wydział rodzinny i nieletnich, pisma – wniosku o wgląd w sytuację dziecka lub rodziny. Podstawą interwencji w tym przypadku jest art. 572 Kodeksu postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 101). Oczywiście należy to uczynić wtedy, gdy pomimo licznych interwencji profilaktyczno-pomocowych rodzice odmawiają współpracy lub podjęcia działań proponowanych przez przedszkole. Wtedy dyrektor placówki niezwłocznie powinien złożyć wniosek o wgląd w sytuację rodziny do sądu rodzinnego i nieletnich.

Zaniedbywanie dzieci przez rodziców jest faktem wstydliwym i bolesnym. To problem, z jakim przedszkola nie zawsze sobie radzą. Przyczyny są różne, wśród nich poczucie bezradności, brak wiary w możliwość udzielenia dziecku autentycznej pomocy oraz zwykła niewiedza. Każde przedszkole dysponuje dokumentem zatytułowanym Polityka ochrony dzieci przed krzywdzeniem, w którym opisane są procedury postępowania, ale praktyka dowodzi, że nie wszyscy nauczyciele je znają, a nawet jeśli, nie zawsze z nich korzystają.

Zgłoszenie zaniedbywania dziecka

Często spotykam się z pytaniem o to, jak nauczyciel ma „wycenić” ciężar zaniedbywania dziecka w rodzinie. Kiedy ma ono charakter rażący, a kiedy jest zaniedbaniem mniejszej wagi? Czy nacechowane jest nasileniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością, czy tylko nieporadnością życiową? Jak zmierzyć odpowiedzialność jego rodziców? Odpowiadam wówczas, że choć w rozumieniu przemocy wobec dziecka kategoria „zaniedbywania” nie jest równoznaczna z konkretnym paragrafem, to ochrona dziecka przed krzywdzeniem jest obowiązkiem naszego zawodu.

Każdy nauczyciel musi umieć wziąć odpowiedzialność za interwencję lub zgłoszenie tego faktu do odpowiednich instytucji. Rolą dyrektora przedszkola jest stałe uświadamianie tego swojej kadrze pedagogicznej, mobilizowanie do współpracy oraz wzbogacania swojej wiedzy i kompetencji, gdyż żaden nauczyciel samodzielnie nie powstrzyma ani nawet nie ograniczy zjawiska zaniedbywania dziecka przez rodziców. Kadra powinna zatem przestrzegać obowiązku w zakresie interweniowania i ochrony praw dziecka, współdziałając z psychologiem i pedagogiem przedszkolnym, ośrodkiem pomocy społecznej, komisją rozwiązywania problemów alkoholowych, niekiedy też z policją, sądem rodzinnym, prokuraturą.