Ludzie z najbliższego otoczenia nie chcą reagować, by nie narazić się na gniew sąsiadów. Boją się dokonać niewłaściwej oceny sytuacji i skazać najmłodszych na pobyt w domu dziecka. Szkoła czy przedszkole muszą zatem stać na straży bezpieczeństwa najmłodszych, gdyż to właśnie w tych placówkach dziecko spędza najwięcej czasu. W ferworze codziennych obowiązków dydaktycznych i administracyjnych można przegapić niepokojące sygnały, które mogą nam wysyłać dzieci. Ogromna odpowiedzialność ciąży na barkach dyrektorów i nauczycieli. Jak zatem reagować? Do kogo zwrócić się o pomoc, a przede wszystkim jak rozpoznać ofiarę przemocy domowej?
POLECAMY
Regulacje prawne
W myśl ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (tzw. ustawa o ochronie małoletnich) wprowadza się nowe instrumenty ochrony praw dzieci. Każda placówka edukacyjna, w tym przedszkola i szkoły, zobowiązana jest stworzyć tzw. standardy ochrony dzieci przed krzywdzeniem. Dokument powinien zawierać zbiór zasad, które mają pomóc zorganizować bezpieczne i przyjazne środowisko w przedszkolu i opierać się na czerech standardach.
Standard I POLITYKA – to oznacza, że przedszkole jako instytucja ustanawia i wprowadza w życie Politykę ochrony dzieci przed krzywdzeniem.
Standard II PERSONEL – dyrektor monitoruje, edukuje i angażuje swoich pracowników w celu zapobiegania krzywdzeniu małoletnich.
Standard III PROCEDURY – w placówce funkcjonują procedury zgłaszania podejrzenia oraz podejmowania interwencji w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dziecka.
Standard IV MONITORING – przedszkole monitoruje i okresowo weryfikuje zgodność prowadzonych działań z przyjętymi standardami ochrony dzieci.
Placówki i instytucje były zobowiązane do wprowadzania owych standardów od 15 lutego 2024 r. Zapewne wszyscy dyrektorzy opracowali już stosowną procedurę, z którą każdy nauczyciel i pracownik niepedagogiczny powinien się zapoznać. W myśl określonych standardów w przedszkolach nie mogą być zatrudnione osoby, które zagrażają bezpieczeństwu dzieci – przede wszystkim chodzi tutaj o osoby karane. Ponadto, wszyscy pracownicy powinni zdawać sobie sprawę z tego, jak rozpoznać skrzywdzone dziecko oraz jaką podjąć interwencję w przypadku podejrzenia przemocy w przedszkolu lub rodzinie. Zarówno rodzice, jak i dzieci powinni mieć zagwarantowany stały dostęp do informacji na terenie placówki, powinni wiedzieć, gdzie szukać pomocy w trudnych życiowych sytuacjach, a także znać swoje prawa i obowiązki. Ustawa określa rolę opiekunów. Zadaniem rodziców jest wychowywanie dzieci bez przemocy, w poszanowaniu ich godności. Rolą dyrektora w pierwszej kolejności powinno być wyczulenie nauczycieli i pracowników niepedagogicznych na pierwsze symptomy wskazujące na krzywdzenie czy zaniedbywanie małoletnich. Niestety, w naszym społeczeństwie istnieją rodziny dysfunkcyjne, gdzie dzieci są zbędnym dodatkiem.
Jak udzielić pomocy najmłodszym, by ochronić ich przed bestialstwem dorosłych?
Pierwszą zasadą udzielania pomocy jest zadbanie o bezpieczeństwo własne. Osoba, która interweniuje, musi sama czuć się bezpiecznie, odczuwać wsparcie i musi być przygotowana na ewentualne konsekwencje swoich decyzji. Najważniejsze, by w tej całej trudnej sytuacji nie zostać samym. Nauczyciel powinien konsultować swoje spostrzeżenia (obserwacje) z pedagogiem specjalnym, psychologiem, a przede wszystkim z dyrektorem. Dbanie o bezpieczeństwo pracowników powinno być celem nadrzędnym placówek oświatowych. Żaden nauczyciel nie powinien się bać reagować. Ogromna odpowiedzialność spoczywa zatem na dyrektorach, którzy powinni okazać wsparcie, zagwarantować pracownikom bezpieczeństwo i poczucie jedności. Od czego zatem zacząć? Istnieje kilka symptomów, sytuacji niepokojących, które wskazują na to, iż w danej rodzinie może dziać się coś niedobrego. Podstawowym narzędziem diagnozującym zachowanie dziecka w przedszkolu jest obserwacja, wywiad oraz analiza wytworów dziecięcych. Nauczyciel powinien monitorować i obserwować nie tylko sytuację edukacyjną wychowanków, ale także tę wychowawczą, a o wszelkich niepokojach niezwłocznie powiadamiać dyrektora placówki. W tej kwestii należy być nad wyraz czujnym. Codzienna obserwacja dzieci, ich zachowań pozwoli nauczycielom dostrzec symptomy ewentualnego zaniedbywania lub krzywdzenia małoletnich, a dyrektorowi pozwoli na interwencję zgodnie z wdrażanymi procedurami. Należy również wyczulić pedagogów, iż przemoc może przyjąć różne oblicza i nie zawsze wiąże się z dostrzegalnymi obrażeniami na ciele dziecka.
Wyróżniamy kilka rodzajów przemocy:
- fizyczną – dotyczącą obrażeń cielesnych w postaci ran i siniaków;
- psychiczną – wyzwiska, ośmieszanie, poniżanie małoletniego;
- seksualną – molestowanie i wykorzystywanie na tle seksualnym;
- rówieśniczą – może łączyć ze sobą przemoc fizyczną i psychiczną wymierzaną dziecku przez jego rówieśników;
- zaniedbywanie – dotyczące higieny dziecka i braku zainteresowania dobrem dziecka ze strony rodziców;
- zagrożenia wynikające z korzystania przez dzieci z internetu.
Przemoc fizyczną charakteryzuje działanie mające na celu wymierzenie bólu fizycznego. To krzywdzenie, w wyniku którego dziecko doznaje obrażeń na ciele. Przemoc fizyczna może być czynnością cykliczną lub jednorazową. Krzywda ta jest wymierzana w wyniku działania lub jego zaniechania (np. gdy nie reagujemy na kary fizyczne wymierzane dziecku przez inną osobę). Sprawcą przemocy może być opiekun prawny, wychowawca lub inna osoba odpowiedzialna za dziecko. Do przemocy fizycznej dochodzi w przypadku, gdy małoletni jest bity ręką, pasem lub innymi przedmiotami. Dziecko jest uderzane po twarzy, głowie i ciele, a także szarpane, kopane lub popychane, w jego kierunku rzucane są przedmioty. Dziecko jest potrząsane, drapane, szczypane, gryzione, przypalane, a także ciągnięte za włosy/uszy. Sprawca przemocy fizycznej może zmuszać małoletniego do przebywania w niewygodnej pozycji lub do zjedzenia/połknięcia czegoś. Dorośli często tłumaczą przemoc fizyczną jako środek dyscyplinujący. Wierzą, że kara fizyczna przyniesie korzyści w osiąganiu celów wychowawczych.
Symptomy fizycznego krzywdzenia małoletniego:
- wyraźna zmiana zachowania – wycofanie, zobojętnienie lub nadmierne pobudzenie, trudności w opanowaniu emocji, reakcje nieadekwatne do zaistniałych sytuacji;
- nadmierna infantylność lub nadmierna dojrzałość – zachowania nieadekwatne do wieku biologicznego;
- wyraźna zmiana zachowania w obecności sprawcy krzywdzenia, np. rodzica;
- obawa przed reakcją opiekunów;
- długotrwały, niemożliwy do ukojenia płacz, łkanie;
- opóźnienie w rozwoju emocjonalnym i fizycznym;
- niepokój, strach przed określonymi osobami, miejscami, sytuacjami;
- widoczne fizyczne obrażenia ciała, np. w postaci siniaków, złamań, poparzeń lub innych ran.
Przemoc psychiczna (emocjonalna) definiowana jest jako przewlekła, niefizyczna, szkodliwa interakcja pomiędzy dzieckiem a opiekunem. Obejmuje ona zarówno działania, jak i zaniechania (np. niereagowanie na trudną sytuację dziecka wśród rówieśników, a także nieodpowiadanie na potrzeby dziecka, takie jak przytulanie czy rozmowa. Przemoc emocjonalną charakteryzuje m.in. niedostępność i ignorowanie potrzeb emocjonalnych dziecka, relacja z małoletnim oparta jest na wrogości, dorosły obwinia, oczernia, upokarza oraz zastrasza dziecko. Bywa, że małoletni jest uwikłany w problemy osób dorosłych i zaangażowany w role, w których zastępuje rodziców (przejmuje rolę opiekuna np. młodszego rodzeństwa, a nawet żywiciela rodziny), rodzice stawiają wymagania niedostosowane do jego możliwości rozwojowych. Działaniami na szkodę małoletniego, wynikającymi z krzywdzenia psychicznego, są także jego nieodpowiednia socjalizacja, demoralizacja, a także sytuacja, gdy dziecko jest świadkiem przemocy. Przemoc psychiczną mogą również wykazywać rodzice nadopiekuńczy, którzy uzależniają emocjonalnie swoje dzieci i ograniczają im kontakty społeczne z rówieśnikami.
Symptomy psychicznego krzywdzenia małoletniego:
- tiki,
- jąkanie,
- lęki, fobie,
- nocne moczenie się,
- zanieczyszczanie się kałem i moczem,
- nadpobudliwość psychoruchowa,
- wycofanie z kontaktów społecznych, zahamowanie,
- zachowania autodestrukcyjne (samookaleczanie),
- agresywne zachowania,
- zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia).
Mówiąc o krzywdzeniu na tle seksualnym, należy podkreślić, iż każda czynność seksualna podejmowana z dzieckiem poniżej 15. r.ż. jest przestępstwem! Przemoc seksualna względem małoletnich może przyjmować różne formy. Po pierwsze, jest nią bezpośredni kontakt fizyczny, czyli penetracja seksualna, kontakty oralne, analne, całowanie czy pobudzanie intymnych części ciała dziecka. Po drugie – formy bez kontaktu fizycznego, takie jak prowadzenie rozmów o treści seksualnej nieadekwatne do wieku dziecka, skłanianie małoletniego do oglądania pornografii, a także grooming, czyli uwodzenie przez internet w celu nawiązania kontaktu. Po trzecie – komercyjne kontakty seksualne z dzieckiem, czyli nakłanianie do czynności seksualnych w zamian za korzyści materialne lub ich obietnice.
Symptomy seksualnego wykorzystywania małoletniego:
- problemy ze snem, koszmary, lęk przed zasypianiem,
- moczenie, moczenie nocne, zanieczyszczanie kałem,
- zaburzenia odżywiania, wymioty,
- zachowania seksualne (np. ocieranie się, masturbacja),
- dziwne lub nieadekwatne do wieku zainteresowanie seksem (np. wulgarne słownictwo, nadmierna pobudliwość, inicjowanie rozmów o seksie),
- niechęć do przebierania się w towarzystwie innych,
- samookaleczanie się.
Przemoc rówieśnicza jest zjawiskiem najczęściej dotyczącym dzieci w wieku szkolnym. W przedszkolu agresja rówieśnicza w kontekście celowości wyrządzenia krzywdy raczej nie występuje, dzieci w wieku przedszkolnym nie działają intencjonalnie. Agresja wobec rówieśników, ze względu na wiek przedszkolaków, jest raczej oparta na regule bodźca i reakcji. Jest to działanie nieniosące ze sobą celowych i negatywnych intencji. Dzieci w wieku przedszkolnym charakteryzuje myślenie przedoperacyjne, co oznacza, że nie są w stanie przyjąć roli czy też punktu widzenia innych. Dziecko uczy się dopiero rozpoznawać własne emocje i je kontrolować. Ze względu na możliwości intelektualne przedszkolaków przemoc rówieśnicza w tym kontekście w przedszkolu nie istnieje.
Kolejnym symptomem przemocy, jakiej dopuszczają się rodzice, opiekunowie lub inne osoby zobowiązane do opieki, wychowania i ochrony dziecka, jest zaniedbanie. To nic innego jak niezaspokajanie elementarnych potrzeb małoletniego oraz nierespektowanie jego podstawowych praw. Zaniedbanie dotyczy pojedynczych sytuacji, jak i utrwalonego sposobu funkcjonowania, w którym to opiekun nie zapewnia odpowiednich warunków bytowych do rozwoju fizycznego, poznawczego, społecznego, emocjonalnego, a także psychoseksualnego. Dotyczy to takich sytuacji, jak: niezapewnienie bezpiecznego schronienia, opieki (w tym medycznej), odżywiania, a także dostępu do edukacji. Pozostawianie bez opieki dziecka poniżej 7. r.ż. czy jego porzucenie jest również traktowane jako zaniedbanie.
Charakterystyka dziecka zaniedbanego:
- brak higieny osobistej (tłuste włosy, brudne uszy, paznokcie, zęby, nieprzyjemny zapach),
- brudne ubrania (noszenie tygodniami tych samych ubrań, bielizny),
- odzież niedostosowana do pory roku i warunków atmosferycznych,
- brak odpowiedniej opieki medycznej (np. brak okularów, niepodawanie zalecanych leków, brak podstawowych szczepień),
- długotrwała powtarzająca się absencja w przedszkolu,
- głód, łapczywe spożywanie posiłków, nieotrzymywanie regularnych posiłków, zabieranie posiłków innym dzieciom.
Współczesne zagrożenia
W XXI wieku internet niesie ze sobą tyle samo dobrodziejstw, co niebezpieczeństw. Szczególnie narażone na negatywne skutki korzystania z ekranów są najmłodsze dzieci. Internet to również przestrzeń, w której dzieci mogą być krzywdzone. Za jego pośrednictwem może dochodzić do przemocy seksualnej, a także rówieśniczej. Medium to jest dostępne i powszechne. Jakie zagrożenia mogą zatem czekać na przedszkolaków korzystających z internetu? Jednym z podstawowych niebezpieczeństw jest dostęp do szkodliwych treści, mogących zawierać przemoc, wulgaryzmy czy pornografię. Ostatnio na portalach dużą popularność zdobywają tzw. patoinfluencerzy, którzy ukazują treści i zachowania o tematyce szkodliwej dla zdrowia i zachęcają oglądających do ich naśladowania (przemoc, używki, samookaleczenia itp.). Dostęp do tego typu treści jest bardzo łatwy. Dziecko nie musi umieć czytać, treści tworzone są w postaci krótkich filmików. Algorytmy na znanych portalach internetowych po obejrzeniu jednego z nich „podrzucają” kolejne o podobnej tematyce.
Należy mieć na uwadze również, iż małe dzieci w internecie mogą stanowić łatwy cel dla pedofili. Najmłodsi są narażeni na niebezpieczne kontakty z dorosłymi. Dzieci w wieku przedszkolnym są bardzo ufne. Wielu dorosłych czuje się bezkarnie i anonimowo w internecie, co skłania ich do wykorzystywania i wyzyskiwania dzieci w kontekście seksualnym (grooming, sexting).Podsumowując, należy zwrócić uwagę na fakt, iż krzywdzenie dziecka może przybierać różne formy i być wymierzane zarówno przez dorosłych, jak i rówieśników. Wszystkie czynności mające na celu skrzywdzenie małoletniego powodują krótko- i długoterminowe istotne konsekwencje dla jego rozwoju fizycznego, emocjonalnego, poznawczego, a także społecznego. Dyrektorzy i pedagodzy powinni być zorientowani, iż poszczególne rodzaje przemocy nie są od siebie izolowane, zazwyczaj występują razem i się wzajemnie przenikają. Należy zwrócić uwagę na wszystkie zauważone niepokojące sytuacje i wiedzieć, że przemoc fizyczna zawsze będzie się wiązać z przemocą emocjonalną i zaniedbaniem, przemoc seksualna z emocjonalną, fizyczną i zaniedbaniem, zaś zaniedbanie – z emocjonalną i fizyczną. Jedynym rodzajem krzywdzenia, który może wystąpić samodzielnie, jest przemoc emocjonalna.
Rolą opiekunów jest wychowywać najmłodszych bez przemocy, w poszanowaniu ich autonomii i godności. W sytuacjach gdy dochodzi do niepokojących zdarzeń, które wskazują na krzywdzenie małoletnich, należy bezzwłocznie reagować. Przedszkole jako instytucja może wystosować wniosek do sądu rodzinnego o wgląd w sytuację życiową małoletnich lub bezpośrednio zgłosić sprawę do odpowiednich służb mundurowych z prośbą o interwencję, nawet w przypadku podejrzenia stosowania przemocy. W takiej sytuacji dyrektor wraz z zespołem terapeutów i wychowawców zatrudnionych w przedszkolu tworzą stosowną dokumentację i tym samym reprezentują placówkę, a odpowiedzialność za dalsze postępowanie bierze cały zespół. Istnieje również wiele bezpłatnych i anonimowych infolinii, gdzie pedagodzy i rodzice otrzymają wsparcie i informację w zakresie przeciwdziałania przemocy. Dyrektor także może otrzymać wsparcie, bo tak samo jak inni może odczuwać strach, niepokój związany z sytuacją przemocy w zarządzanej przez siebie placówce. Pewne skrajne sytuacje mogą przytłoczyć każdego. Dyrektor jako osoba zarządzająca również będzie potrzebował wsparcia w trudnej batalii o dobro dziecka. W takiej sytuacji nie należy bać się skorzystać z pomocy.
Terapeuci i prawnicy działający przy różnych fundacjach często udzielają pro bono konsultacji w zakresie podejmowania interwencji w przypadku podejrzenia przestępstw wobec dzieci – wystarczy skorzystać z ich wiedzy i doświadczenia. Reasumując, dyrektorze bądź wsparciem i nie bój się reagować!
Bibliografia:
- Kubicka-Kraszyńska U., Krawczak A., Uważna placówka, uważna organizacja. Praktyczny przewodnik dla pracowników podmiotów zobowiązanych do wprowadzenia standardów ochrony dzieci, Warszawa 2023.
- www.fdds.pl [dostęp: 3.01.2025].
