W przedszkolach, innych formach wychowania przedszkolnego i oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych ewaluacją zewnętrzną było objęte m.in. wymaganie dotyczące nabywania przez dzieci wiadomości i umiejętności określonych w podstawie programowej. Skoro istniał obowiązek uwzględnienia ewaluacji wdrażania podstawy programowej, to w sprawozdaniu należałoby opisać, w jaki sposób wywiązano się z realizacji podstawy programowej według określonych w rozporządzeniu warunków jej realizacji, by wnioski wynikające z nadzoru nad podstawą programową przekazać radzie pedagogicznej. Opisać należy:
1. Wywiązanie się przez nauczycieli z obowiązku organizacji codziennych zajęć na świeżym powietrzu oraz dbałości o sprawność fizyczną dzieci
Choć nowa podstawa programowa nie precyzuje tak szczegółowo jak poprzednia jej wersja zadań nauczycieli w tym zakresie, to nadal istnieje obowiązek codziennej organizacji zajęć na świeżym powietrzu. Wskazuje na to zapis sformułowany w punkcie 2 Warunków i sposobów realizacji podstawy programowej, stanowiący, że „naturalna zabawa dziecka wiąże się z doskonaleniem motoryki i zaspokojeniem potrzeby ruchu, dlatego organizacja zajęć na świeżym powietrzu powinna być elementem codziennej pracy z dzieckiem w każdej grupie wiekowej”. Dyrektor w opisie realizacji tego zadania powinien zwrócić uwagę nie tylko na częstotliwość pobytu dzieci na powietrzu, ale przede wszystkim na to, czy jakość zabaw zapewniała zaspokojenie naturalnej potrzeby ruchu dzieci w każdej grupie wiekowej.
Niezwykle istotną kwestią, która znalazła szczególne umocowanie w tej podstawie programowej, jest zagadnienie dbałości o aktywne uczestnictwo dzieci w zajęciach rytmiki oraz gimnastyki, ze szczególnym uwzględnieniem ćwiczeń zapobiegających wadom postawy. Dla wielu przedszkoli było to zadanie problematyczne, ponieważ realizacja „przedszkola za złotówkę” wyeliminowała zajęcia z rytmiki. Zwrócenie uwagi na znaczenie rytmiki w rozwoju dzieci zobligowało dyrektorów do poszukiwania sposobów realizacji tego zadania w ramach podstawy programowej. Rozwiązania są różne: jednym udało się zatrudnić specjalistów, inni powierzyli zadania nauczycielom w ramach zajęć muzycznych. Natomiast realizacja gimnastyki z zastosowaniem ćwiczeń eliminujących wady postawy w niektórych przedszkolach spowodowała ukierunkowanie pracy na organizację zajęć gimnastyki ogólnorozwojowej lub wykorzystanie uprawnień nauczycieli do prowadzenia gimnastyki korekcyjnej. W przedszkolach bowiem nauczycieli mających kompetencje do prowadzenia gimnastyki korekcyjnej z pewnością jest więcej niż uprawnionych do prowadzenia zajęć z rytmiki. Dyrektor w ramach nadzoru powinien przyjrzeć się uważnie zajęciom z rytmiki oraz gimnastyki korekcyjnej lub gimnastyki ogólnorozwojowej prowadzonej przez nauczycieli, ukierunkowując swoje obserwacje na zaangażowanie nauczycieli w atrakcyjność zajęć warunkującą aktywne uczestnictwo dzieci w poszczególnych zajęciach.
2. Organizacja zajęć kierowanych z uwzględnieniem możliwości dzieci, zgodnie z chęcią naturalnie pojawiającej się zabawy, ich oczekiwań poznawczych i potrzeb wyrażania swoich stanów emocjonalnych, komunikacji oraz chęci zabawy
Nauczyciele mają obowiązek realizacji podstawy programowej poprzez różne formy organizacyjne. Jedną z nich są zajęcia planowe, których głównym zadaniem jest ukierunkowanie na realizację wybranego przez nauczyciela fragmentu podstawy programowej. Organizując zajęcia kierowane, nauczyciele muszą brać pod uwagę możliwości dzieci, ich oczekiwania poznawcze i potrzeby wyrażania swoich stanów emocjonalnych, komunikacji i chęci zabawy. Oprócz planowanych zajęć kierowanych nauczyciele powinni także wykorzystywać każdą naturalnie pojawiającą się sytuację edukacyjną, w szczególności w grupach starszych, prowadzącą do osiągnięcia dojrzałości szkolnej, gdzie sytuacje edukacyjne, np. wywołane oczekiwaniem poznania liter, powinny skutkować zabawami w ich rozpoznawanie. Oznacza to, że jeżeli dzieci w sposób naturalny są zainteresowane zabawami prowadzącymi do ćwiczeń czynności złożonych, takich jak liczenie, czytanie, a nawet pisanie, nauczyciele powinni przygotowywać dzieci do wykonywania tych czynności zgodnie z ich aktualnymi możliwościami psychofizycznymi. Przedmiotem obserwacji dyrektora w ramach nadzoru pedagogicznego powinien być sposób organizacji zajęć wspierających rozwój dzieci, przede wszystkim to, czy rzeczywiście wykorzystują naturalnie pojawiające się sytuacje edukacyjne prowadzące do rozwijania umiejętności czytania, pisania i liczenia, czy nie stosują przymusu, czy traktują dzieci w sposób indywidualny, jaką mają wiedzę o aktualnym stopniu rozwoju poszczególnych funkcji u każdego dziecka. Obserwacja dyrektora powinna być ukierunkowana również na to, jaki stan emocjonalny przejawiają dzieci, czy nie funkcjonują w napięciu z powodu stawiania im zbyt trudnych zadań, jaka jest ich motywacja do podejmowania zadań, w jaki sposób komunikują się z nauczycielem i innymi osobami lub z innymi dziećmi i jak wyrażają chęć do podejmowania określonych zabaw, zajęć.
3. Organizacja dnia w każdej grupie wiekowej
Nowa podstawa programowa nie wyznacza szczegółowego czasu realizacji poszczególnych części dnia tak, jak było to określone w poprzedniej wersji podstawy. Zgodnie z zapisami nowej podstawy ważne są zajęcia wspierające rozwój dziecka, podczas których nauczyciele wykorzystują każdą sytuację i moment pobytu dziecka w przedszkolu, czyli tzw. zajęcia kierowane i niekierowane. Wszystkie doświadczenia dzieci płynące z organizacji pracy przedszkola mają być efektem realizacji programu wychowania przedszkolnego, który powinien być spójny z podstawą programową. Elementy dnia w przedszkolu składają się z różnych zajęć i części. Punkt 1 Warunków i sposobów realizacji podstawy jasno określa, że ważne są zajęcia kierowane, ale równie ważny jest czas spożywania posiłków, czas przeznaczony na odpoczynek i charakter tego odpoczynku, uroczystości przedszkolne, wycieczki, ważne jest ubieranie, rozbieranie, czyli samoobsługa dzieci, a szczególnie ważna jest samodzielna zabawa. Szczególne podkreślenie samodzielnej zabawy dzieci obliguje dyrektora do obserwacji pracy nauczycieli pod kątem organizacji warunków do samodzielnej zabawy dzieci, czyli tych części dnia, w których samodzielna zabawa będzie dominowała. Zatem obserwacja zabaw organizowanych nie tylko w przedszkolu, ale i na powietrzu powinna być przedmiotem nadzoru pedagogicznego. Wnioski z obserwacji powinny się odnosić przede wszystkim do efektów samodzielności dzieci, ich umiejętności, prezentowanych zachowań, postaw, przestrzegania zasad, jak również do przestrzegania zasad bezpieczeństwa przez dzieci oraz stosowania procedur bezpieczeństwa przez nauczycieli.
Podstawa programowa wskazuje ponadto na konieczność przestrzegania rytmu dnia dającego dzieciom możliwość stopniowego zrozumienia pojęcia czasu i organizacji dnia oraz poczucie bezpieczeństwa. Stabilna organizacja dnia, w szczególności stałe godziny posiłków, poszczególne rytuały związane z higieną, zabawą, nauką i pracami porządkowymi, pobytem na świeżym powietrzu, nie tylko dają dzieciom możliwość nabywania konkretnych umiejętności, ale przede wszystkim uczą je samodzielności, samoobsługi, pożytecznych sposobów odpoczynku i wyciszenia, co jest niezwykle istotne dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, odporności emocjonalnej i – ogólnie mówiąc – bezpieczeństwa psychicznego oraz fizycznego. Nadzór dyrektora nad organizacją dnia w poszczególnych grupach jest równie istotny jak sprawdzanie przestrzegania pozostałych warunków realizacji podstawy programowej. Z uwagi na to, że nie ma obowiązku organizowania dnia według regulacji obowiązujących poprzednio, dyrektorzy mogą mniej uwagi poświęcać na kontrolę organizacji dnia w poszczególnych grupach, a to zadanie dużej wagi, bo ważne jest bezpieczeństwo dzieci, choćby w aspekcie organizacji odpoczynku, w sposób nieadekwatny do potrzeb poszczególnych dzieci. Wiemy, że nie wszystkie dzieci mają potrzebę snu, więc warto zastanowić się nad obowiązkowym leżakowaniem dla dzieci starszych lub organizacją cichej zabawy dla młodszych, które nie śpią. Wnioski z nadzoru pedagogicznego nad realizacją odpoczynku mogą być zaskakujące, jeżeli dokładnie przyjrzymy się realizacji tego zadania przez nauczycieli.
4. Organizacja zabaw przygotowujących do nauki pisania, czytania i liczenia
Obecna podstawa programowa dość szczególną uwagę przywiązuje do nauki czynności złożonych, takich jak czytanie, pisanie i liczenie. W warunkach i sposobach realizacji podstawy problem ten przewija się w kilku punktach, w których podkreśla się, jak ważna w tym procesie jest gotowość dziecka do nauki tych czynności. W dokumencie powiedziane jest wprost, że przedszkole to miejsce, w którym poprzez zabawę dziecko poznaje alfabet liter drukowanych, a najlepszym rozwiązaniem metodycznym jest zabawa, która rozwija w dziecku oczekiwania poznawcze w tym zakresie. Zabawy przygotowujące do nauki pisania liter prowadzić powinny jedynie do optymalizacji napięcia mięśniowego, ćwiczeń planowania ruchu przy kreśleniu znaków o charakterze literopodobnym, ćwiczeń czytania liniatury, wodzenia po śladzie i zapisu wybranego znaku graficznego. Wyraźnie wskazuje się także to, że czynności związanych z nauką czytania, pisania i liczenia dzieci nie powinny uczyć się grupowo, ale powinny przygotowywać się do nauki czytania i pisania oraz uczestniczyć w procesie alfabetyzacji. W doskonaleniu się tych procesów ogromną rolę przypisuje się obrazowaniu, czyli alfabetyzacji. Współczesna technologia multimedialna bazuje na obrazach, symbolach, emotikonach, co w komunikacji grupowej i masowej oznacza, że alfabetyzm wizualny jest w takim samym stopniu niezbędny do uzyskiwania informacji, operowania nią, jej wykorzystywania oraz przesyłania jak umiejętność czytania. Bazowanie na obrazkach, znakach graficznych, symbolach itp. ma służyć kodowaniu i odkodowywaniu informacji, co ma stopniowo wprowadzać dzieci w świat liter, cyfr, znaków.
Wyraźnie wskazuje się, że czynności związanych z nauką czytania, pisania i liczenia dzieci nie powinny uczyć się grupowo, ale powinny przygotowywać się do nauki czytania i pisania oraz uczestniczyć w procesie alfabetyzacji.
Zabawom w „obrazowanie” powinno towarzyszyć doskonalenie procesów analizy i syntezy, zarówno wzrokowej, jak i słuchowej, oraz wszelkie zabawy doskonalące słuch fonemowy. Dzieci chętnie korzystają ze współczesnych zdobyczy techniki, a co ważne – nie mają z tym niemal żadnych kłopotów, dlatego warto wykorzystać te zabawy do stopniowego wprowadzania dzieci do nauki czytania, pisania i liczenia. Przedmiotem nadzoru dyrektora nad organizacją przygotowania do nauki czytania, pisania i liczenia powinna być obserwacja zajęć i zabaw prowadzonych przez nauczycieli ze szczególnym zwróceniem uwagi na wykorzystanie nowoczesnych metod uczenia się, w tym multimedialnych, a jeśli nauczyciele pracują metodami tradycyjnymi, dyrektor powinien zwrócić uwagę na to, czy organizacja zajęć i zabaw jest zgodna z zalecanymi warunkami wdrażania podstawy programowej, a przede wszystkim czy wykorzystuje się indywidualizację pracy z dziećmi dostosowaną do ich aktualnych możliwości rozwojowych.
5. Diagnoza i obserwacja dzieci
Podstawa programowa nie określa, że obowiązkiem nauczycieli jest systematyczna obserwacja rozwoju dzieci, ale obliguje ich do systematycznego informowania rodziców o postępach w rozwoju ich dziecka. Oznacza to konieczność bieżącego orientowania się w postępach w rozwoju poszczególnych dzieci, co niewątpliwie wiąże się z koniecznością prowadzenia systematycznej obserwacji. Natomiast nie ma obowiązku dokumentowania wyników obserwacji, tak jak było to w poprzedniej podstawie programowej. Przedszkola stosują różne regulacje wewnętrzne, które nierzadko zobowiązują nauczycieli do prowadzenia dokumentacji obserwacji rozwoju dzieci. Obowiązkiem nauczycieli jest także opracowanie diagnozy dojrzałości szkolnej dla tych dzieci, które w danym roku mają rozpocząć naukę w szkole. Obowiązek opracowania diagnozy dojrzałości szkolnej wynika także z konieczności wydania informacji o gotowości dziecka do podjęcia nauki w klasie pierwszej, którą każde przedszkole powinno przekazać rodzicom do końca kwietnia. Z pewnością obserwacje poczynione w ramach tego zadania posłużą nauczycielom do przygotowania dla dyrektora informacji o stanie gotowości dzieci do nauki w szkole. Nadzór nad wdrażaniem podstawy programowej, w szczególności nad sposobami jej realizacji przez nauczycieli, obliguje dyrektora do pozyskania wiedzy o stosowaniu indywidualizacji pracy, a ta nie może zaistnieć bez obserwacji i diagnozowania sytuacji rozwojowej każdego dziecka przez nauczycieli. Indywidualizacja pracy z dzieckiem jest zadaniem, które ciągle przewija się w różnych punktach wytycznych wskazujących na sposoby realizacji podstawy. Dyrektor powinien mieć wiedzę o sposobach obserwacji stosowanych przez nauczycieli, jej częstotliwości, wynikach, określaniu wniosków z obserwacji i ich zastosowaniu w bieżącej pracy z dziećmi, jeśli ma być spełniony warunek zastosowania przez nauczycieli indywidualizacji w pracy z każdym dzieckiem.
6. Organizacja otoczenia dziecka, aranżacja miejsc zabaw
W obecnej podstawie programowej poświęcono dużo uwagi sposobom organizacji otoczenia dziecka. Aranżacja otaczającej je przestrzeni ma wpływać na aktywność wychowanków, np. poprzez zorganizowanie stałych i czasowych kącików zainteresowań, umożliwianie każdemu dziecku swobodnego korzystania z zabawek i pomocy dydaktycznych. Organizacja przestrzeni otaczającej dzieci powinna sprzyjać odpoczynkowi; wskazuje się na wykorzystanie takiego wyposażenia, jak: leżak, materac, mata, poduszka. W sali powinny się znaleźć również elementy wyposażenia odpowiednie dla dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, takie jak pufy relaksacyjne. Oczywiście elementy wyposażenia powinny umożliwić celebrowanie posiłków (kulturalne, spokojne ich spożywanie połączone z nauką posługiwania się sztućcami), dbanie o to, aby dzieci miały możliwość wybierania potraw (walory odżywcze i zdrowotne produktów), a nawet ich komponowania. Aranżacja wnętrz powinna stwarzać okazję do podejmowania prac porządkowych, np. przed posiłkami i po nich, po zakończonej zabawie, przed wyjściem na spacer. Jak widać, problem organizacji otoczenia dziecka jest szczegółowo opisany w warunkach i sposobach realizacji podstawy programowej.
Nowa podstawa programowa wskazuje na konieczność organizacji pomocy dzieciom w rozumieniu szybko się zmieniającego otoczenia, w tym przygotowanie do reagowania na sytuacje zagrażające życiu i zdrowiu własnemu i innych.
Przedszkola nie mają zbyt wielu problemów z wykonaniem tych zaleceń, może poza warunkami do odpoczynku ze względu na ewentualne kłopoty opisane w punkcie trzecim, dlatego dyrektorowi nie powinno zajmować dużo czasu nadzorowanie wykonania tego zadania. Powinien on jednak zwrócić uwagę na twórcze organizowanie przestrzeni rozwoju dzieci, które pozwoli włączyć do zabaw i doświadczeń przedszkolnych potencjał tkwiący w dzieciach oraz ich zaciekawienie elementami otoczenia. Specyfiką wychowania przedszkolnego jest właśnie takie podejście do organizacji sal i innych przestrzeni zabawowych dzieci. Ważnymi aspektami, na które powinien zwrócić uwagę dyrektor, są: bezpieczeństwo, sprawność sprzętu, dbałość nauczycieli o estetykę, „walka” z przesadnym dekorowaniem wnętrz, które nie tylko rozprasza dzieci, ale także stwarza duże zagrożenie w przypadku zaistnienia nagłych sytuacji, np. pożaru, może także być siedliskiem kurzu, co bywa częstym powodem alergii u dzieci.
7. Bezpieczeństwo dzieci
Nadzór nad bezpieczeństwem dzieci to podstawowe zadanie każdego dyrektora przedszkola. Oprócz standardowych czynności, takich jak dbałość o sprzęt, otoczenie, wdrażanie i przestrzeganie procedur bezpieczeństwa, czuwanie nad stosowaniem przez nauczycieli i pozostały personel bezpiecznych metod oddziaływania wychowawczego, nowa podstawa programowa wskazuje na konieczność organizacji pomocy dzieciom w rozumieniu szybko się zmieniającego otoczenia, w tym przygotowanie do reagowania na sytuacje zagrażające życiu i zdrowiu własnemu i innych. Współczesne otoczenie dzieci staje się coraz bardziej dla nich niebezpieczne przez to, że dostarcza wielu bodźców, które z łatwością do nich docierają. Jeżeli nie ma nad tym dostatecznej kontroli, dzieci ulegają pokusom nadmiernego korzystania z urządzeń elektronicznych, co źle wpływa na ich rozwój psychiczny. Nowoczesne technologie powinny być wykorzystywane w procesie uczenia się, ale też należy uczyć dzieci odpowiedniego korzystania z nich. Rozumienie konieczności szybkiego reagowania na sytuacje zagrażające życiu i zdrowiu dzieci oraz innych osób to także uczenie dzieci odpowiednich zachowań w konkretnych sytuacjach, które mogą się wydarzyć, jak również nauka postępowania, które pozwoli unikać zagrożeń. Przedszkola realizują wiele programów z zakresu bezpieczeństwa, zarówno ogólnopolskich, jak i regionalnych lub opracowanych w danym przedszkolu. Dyrektor w ramach nadzoru pedagogicznego powinien mieć wiedzę na podstawie własnych obserwacji, a także pozyskaną od nauczycieli i rodziców o poczuciu bezpieczeństwa dzieci w przedszkolu. Tworzenie warunków sprzyjających bezpieczeństwu dzieci spoczywa głównie na dyrektorze przedszkola, nauczyciele zaś są odpowiedzialni za właściwe wykorzystanie warunków, które tworzy dyrektor. Z kolei dyrektor musi mieć wiedzę o tym, czy każdy nauczyciel wykorzystuje w maksymalnym stopniu zasoby przedszkola i własne, by zapewnić bezpieczeństwo nie tylko każdemu dziecku, ale i sobie oraz innym, którzy z nim współpracują. Monitorowanie bezpiecznych warunków edukacji jest procesem ciągłym, oznacza to codzienne czuwanie nad przestrzeganiem procedur bezpieczeństwa, natychmiastowe reagowanie na wszelkie przejawy niebezpiecznych zachowań dzieci lub nieodpowiedzialnego postępowania dorosłych. Każda obserwacja zajęć powinna odnosić się do kwestii bezpieczeństwa dzieci, bo wykształcenie pożądanych zachowań wymaga wielu powtórzeń, zanim stanie się nawykiem. Wnioski z nadzoru nad bezpieczeństwem dzieci z pewnością powinny wskazywać na konieczność systematycznej realizacji tych treści, nie tylko okazjonalnej. Warto uzmysłowić nauczycielom tę zasadę, a przede wszystkim zwracać uwagę na częstotliwość zapisów treści związanych z bezpieczeństwem w dziennikach zajęć, w szczególności podczas zajęć na placu zabaw i poza przedszkolem.
8. Nauka języków obcych
Tworzenie warunków umożliwiających dzieciom osłuchanie się z językiem obcym w różnych codziennych sytuacjach, m.in. poprzez kierowanie do dzieci bardzo prostych poleceń w języku obcym w toku różnych zajęć i zabaw, wspólną lekturę książeczek dla dzieci w języku obcym, włączanie do zajęć rymowanek, prostych wierszyków, piosenek oraz materiałów audiowizualnych w języku obcym, to zadanie jasno określone w nowej podstawie programowej. Jednak nie jest zadaniem nowym, bowiem poprzednia podstawa programowa też regulowała tę kwestię. Dyrektor w ramach nadzoru pedagogicznego powinien zwrócić uwagę na wykorzystanie przez nauczyciela prowadzącego grupę, w przypadku prowadzenia zajęć z języka obcego przez innego nauczyciela, naturalnych sytuacji wynikających ze swobodnej zabawy dzieci, dla utrwalenia lub zastosowania w dalszej zabawie poznanych przez dzieci słów lub zwrotów. Nauka języka obcego wymaga wielu powtórzeń, więc utrwalanie poznanych treści powinno być powszechną praktyką stosowaną przez nauczycieli oraz przedmiotem obserwacji dyrektora. Z pewnością warto określić wnioski z obserwacji nie tylko zajęć, ale także zabaw utrwalających naukę języka obcego.
Podstawa programowa nie określa, że obowiązkiem nauczycieli jest systematyczna obserwacja rozwoju dzieci, ale obliguje ich do systematycznego informowania rodziców o postępach w rozwoju ich dziecka.
Jak wynika z przedstawionego opisu, dyrektor ma sporo do przeanalizowania w związku z nadzorem nad realizacją podstawy programowej. Pamiętajmy, że istnieje obowiązek przekazania radzie pedagogicznej wniosków z nadzoru pedagogicznego, a nie przedstawiania sprawozdania. Jednak wielu dyrektorów przygotowuje sprawozdanie, którego końcowym efektem są właśnie wnioski z nadzoru. Powyższy opis może być pomocny w przygotowaniu sprawozdania z nadzoru nad realizacją podstawy programowej, a co za tym idzie – wniosków, które można przedstawić radzie pedagogicznej.
