Lekcja otwarta jako najlepsza forma wymiany doświadczeń w ramach dzielenia się wiedzą z innymi nauczycielami

Lekcje otwarte jako element rozwoju zawodowego nauczyciela – znaczenie w awansie zawodowym

Nauczyciel poczatkujący dwukrotnie w czasie przygotowania do zawodu ma prowadzić zajęcia w obecności innych nauczycieli zaproszonych przez dyrektora, by ocenili wspólnie z nim umiejętności nauczyciela, w szczególności w zakresie elastycznego reagowania na zmieniającą się sytuację na zajęciach, kultury osobistej oraz komunikacji werbalnej i pozawerbalnej między uczniem a nauczycielem. Zanim jednak do takiej lekcji dojdzie, nauczyciel powinien po pierwsze – obserwować w działaniu innych nauczycieli, po drugie – poddawać swoją pracę ocenie, zwłaszcza w czasie prowadzenia lekcji otwartych. Jest to wspaniały sposób na otrzymanie informacji zwrotnej na temat warsztatu pracy oraz oswojenie się z sytuacją samej obserwacji przez innych nauczycieli. Polecam więc dyrektorom szkół i placówek sięgnięcie do tego rozwiązania znanego nam od lat, kiedyś częściej pod nazwą lekcji czy zajęć koleżeńskich. 

Nie tylko nauczyciel początkujący zobowiązany jest prowadzić lekcje otwarte. Dotyczy to również nauczyciela kontraktowego, który ubiega się o awans na stopień nauczyciela mianowanego oraz nauczyciela mianowanego ubiegającego się o awans na stopień nauczyciela dyplomowanego. Ten pierwszy w trakcie swojego stażu powinien przeprowadzić co najmniej 2 godziny zajęć otwartych dla nauczycieli placówki, w której odbywa staż, oraz dokonać ich ewaluacji w obecności (w miarę możliwości) nauczyciela doradcy metodycznego w zakresie tych zajęć. Ten drugi, czyli nauczyciel mianowany realizujący staż na stopień nauczyciela dyplomowanego, powinien przeprowadzić co najmniej 3 godziny zajęć otwartych dla nauczycieli oraz dokonać ich ewaluacji w obecności (w miarę możliwości) nauczyciela doradcy metodycznego w zakresie tych zajęć lub nauczyciela konsultanta, lub przedstawiciela organu sprawującego nadzór pedagogiczny.

Jednym z wymagań, jakie ustawodawca stawia przed nauczycielem mianowanym ubiegającym się o dyplomowanie, jest doskonalenie umiejętności dzielenia się wiedzą i doświadczeniem z innymi nauczycielami, w tym przez prowadzenie zajęć otwartych, w szczególności dla nauczycieli kontraktowych, prowadzenie zajęć w ramach wewnętrznego doskonalenia zawodowego lub innych zajęć dla nauczycieli.
W nowej ścieżce awansu realizowanej na podstawie przepisów obowiązujących od września 2022 r. w dalszym ciągu ustawodawca zwraca uwagę na znaczącą rolę zajęć koleżeńskich (tak te zajęcia były nazywane w przeszłości) i wśród wymagań na stopień nauczyciela dyplomowanego wpisane jest doskonalenie umiejętności dzielenia się wiedzą i doświadczeniem z innymi nauczycielami, w tym przez prowadzenie: 

• zajęć otwartych, w szczególności dla nauczycieli odbywających przygotowanie do zawodu, lub 
• zajęć w ramach wewnętrznego doskonalenia zawodowego w przedszkolu lub innych zajęć dla nauczycieli.
   

O potrzebie prowadzenia lekcji otwartych czytamy także w nowym rozporządzeniu dotyczącym oceny pracy nauczyciela, gdzie wśród kryteriów dodatkowych nauczyciel lub dyrektor mogą wskazać kryterium dotyczące prowadzenia oraz omawiania zajęć otwartych dla nauczycieli lub rodziców.

Jak powinna wyglądać organizacja i przebieg takich lekcji czy zajęć otwartych? 

Pracując od dawna z nauczycielami w trakcie stażu zauważyłam duże trudności organizacyjne związane z przygotowaniem i przeprowadzeniem takich zajęć. Warto więc z liderami WDZ wypracować pewne standardy organizacyjne dotyczące zajęć otwartych. 

Możemy przy organizacji tych zajęć pójść dwiema ścieżkami. Nauczyciel może być zakwalifikowany przez dyrektora w ramach pełnionego nadzoru pedagogicznego do przeprowadzenia takich zajęć otwartych lub może sam zgłosić chęć ich przeprowadzenia, informując dyrektora o takim zamiarze.

Jeśli w placówce powołany jest lider WDZ, to może on przejąć na siebie całą procedurę organizacyjną, informując nauczyciela o dokumentacji, jaką należy przygotować do wyżej wymienionych zajęć. Nauczyciel powinien sporządzić konspekt zajęć, zwracając uwagę na cele, jakie będą na nich realizowane. Po zajęciach obserwujący nauczyciele powinni spotkać się z osobą prowadzącą zajęcia i omówić je. Warto zadbać, aby jedna z osób sporządziła krótki protokół ze spotkania z załączoną listą obecności. Dokumentacja ta powinna być przechowywana w dokumentach prowadzonych przez lidera WDZ. 

Jeśli jest to lekcja w ramach ścieżki awansu zawodowego, to zgodnie z zapisem w rozporządzeniu dotyczącym awansu zawodowego powinien w niej w miarę możliwości uczestniczyć nauczyciel – doradca metodyczny, a w przypadku dyplomowania – nauczyciel doradca lub przedstawiciel organu nadzoru pedagogicznego, czyli wizytator. 

Dyrektor szkoły czy przedszkola jako osoba reprezentująca placówkę na zewnątrz powinien przesłać zarówno do ośrodka doskonalenia nauczycieli, jak i do kuratorium zaproszenie dla metodyka i wizytatora na zajęcia otwarte, z zachowaniem co najmniej dwutygodniowego terminu korespondencji. 

Kolejna bardzo istotna kwestia to zaproszenie nauczycieli obserwujących zajęcia otwarte. Pamiętajmy, że ten rodzaj zajęć nie powinien mieć tylko i wyłącznie charakteru oceniającego. Zajęcia te, jak już wcześniej pisałam, są świetną formą do dzielenia się swoimi umiejętnościami i wiedzą z młodszymi stażem koleżankami i kolegami. Dlatego należy określić cel takich zajęć czy obszar obserwacji i wówczas zapraszać nauczycieli, dla których zajęcia te będą inspiracją do doskonalenia swojego warsztatu pracy. I wcale nie musimy skupiać się tu tylko i wyłącznie na celach dydaktycznych związanych z realizacją podstawy programowej w czasie takich zajęć. Możemy na przykład nauczyciela matematyki obserwować pod kątem pracy ze zróżnicowanym zespołem klasowym, gdzie jest potrzeba wprowadzenia indywidualizacji procesu edukacyjnego na lekcjach z tego przedmiotu. Możemy na zajęciach z przyrody obserwować nauczycielkę, która pokazywać nam będzie, jak w czasie lekcji z przyrody wykorzystuje do pracy aplikacje i generatory kart pracy. 

Nauczyciele początkujący obserwujący zajęcia prowadzone przez starszych stażem nauczycieli mogą obserwować i doskonalić swój warsztat pracy w zakresie realizacji zaplanowanych celów, doboru metod czy form pracy do realizowanych treści. Młodzi nauczyciele mają też duży problem z właściwym łączeniem kolejnych ogniw lekcji czy też zarządzaniem czasem na lekcjach. Obserwując poprawnie przeprowadzone zajęcia, nauczyciele ci mają możliwość wglądu w swój warsztat pracy oraz przeprowadzenia samooceny pracy. 

Schemat planowania lekcji – zadania dyrektora (opracowanie własne)

Co warto ustalić przed wdrożeniem lekcji otwartych? Tak jak już wcześniej pisałam, celem takich zajęć nie powinna być ich ocena, tylko doskonalenie warsztatu pracy zarówno osób obserwujących zajęcia, jak i osoby je prowadzącej. Ważne jest także to, kogo zapraszamy na zajęcia. Jeśli wiemy, że w naszą ścieżkę awansu wpisane jest prowadzenie zajęć otwartych w obecności metodyka czy wizytatora, zacznijmy od lekcji otwartych prowadzonych w obecności nauczycieli, którzy realizują tę samą ścieżkę awansu zawodowego. Kolejnym krokiem mogą być lekcje otwarte, w ramach których będziemy dzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem z nauczycielami o różnym stopniu awansu, którzy chcą doskonalić swój warsztat pracy, obserwując nas i ucząc się od nas.

Ewaluacja zajęć powinna mieć formę rozmowy oraz przebiegać w życzliwej, wspierającej atmosferze. Skupiamy się na tym, co osobom obserwującym się podobało, co mogą przenieść i wdrożyć do swoich zajęć. 

Pamiętajmy też o tym, iż pojawienie się na lekcji kilku osób obserwujących zajęcia będzie na początku ciekawiło dzieci, wręcz je rozpraszało. Warto więc poinformować uczniów przed zajęciami, że takie obserwacje będą miały miejsce i jaki mają cel. Jest to ważne, zwłaszcza gdy pracujemy ze starszymi dziećmi. 

Warto też, sięgając do tego narzędzia, ustalić z gronem pedagogicznym ogólne zasady przeprowadzania obserwacji i jej omawiania. Można pokusić się o opracowanie na potrzeby placówki wzoru arkuszy obserwacyjnych z podziałem na osoby obserwujące czy cele obserwacji. 

W czasie organizacji lekcji otwartej szczególne zadanie leży też po stronie samego dyrektora, który powinien zadbać o organizację pracy szkoły/placówki i ewentualne wyznaczenie zastępstw za nauczycieli, którzy zostali wytypowani do obserwacji zajęć. 

W czasie samej obserwacji należy pamiętać o tym, iż osoby obserwujące zajęcia nie powinny w żaden sposób włączać się do zajęć prowadzonych przez osobę obserwowaną. Wszelkie uwagi czy spostrzeżenia powinny być przekazane w czasie omawiania zajęć. 

Podsumowanie zajęć to czas, gdy nauczyciel prowadzący zajęcia omawia je, wskazując mocne strony zajęć oraz te elementy, które w jego ocenie mogły być przeprowadzone inaczej. Nauczyciele obserwujący zajęcia przedstawiają swoją opinię na temat zajęć według wcześniej przyjętego schematu. Warto też dokonać krótkiej ewaluacji zajęć, tak by wiadomo było, co obserwujący nauczyciele wykorzystają w swojej pracy i w jaki sposób nauczycielowi prowadzącemu zajęcia przydadzą się informacje zwrotne dotyczące danej lekcji otwartej. Znajdźmy przestrzeń na krótkie spotkanie bez pośpiechu, by móc podsumować obserwowane zajęcia i przekazać informacje zwrotne. Pamiętajmy o życzliwej atmosferze w czasie omawiania zajęć, tak aby zachęcała ona kolejnych nauczycieli do poddawania swojej pracy obserwacjom koleżeńskim w ramach lekcji otwartych. W czasie tych spotkań podsumowujących mamy możliwość doskonalić swoje kompetencje w zakresie przekazywania i przyjmowania informacji zwrotnych, co może być kolejną wielką korzyścią wynikającą z tych właśnie obserwacji. Nie wszyscy bowiem umiemy w konstruktywny sposób dawać i odpowiednio odbierać informacje zwrotne od innych nauczycieli. 

Czy w lekcjach otwartych w charakterze obserwatorów mogą także uczestniczyć rodzice? 

Dopuszcza się sytuację, by lekcje otwarte poddawane były obserwacjom mieszanym prowadzonym przez nauczycieli i rodziców. Jest to jednak bardzo trudne zadanie i nie proponuję jego realizacji na początku przygody z zajęciami otwartymi. Chociaż – z drugiej strony – rodzice mogą mieć wiele trafnych spostrzeżeń i często potrafią zaskoczyć wieloma praktycznymi informacjami zwrotnymi. 

Nauczyciele bardzo często prowadzą zajęcia otwarte dla rodziców w ramach dni otwartych szkoły czy przedszkola. Tutaj jednak cel główny takich zajęć jest zupełnie inny. Chodzi tu bowiem o pokazanie placówki oraz jak najlepszego warsztatu pracy nauczycieli, by zachęcić do zapisania do placówki nowych klientów. W przypadku takich zajęć otwartych prowadzonych tylko i wyłącznie dla rodziców warto zadbać o proste i sprawdzone narzędzia ewaluacyjne, które pozwolą nauczycielowi zebrać informacje zwrotne o zajęciach, a rodzicom dadzą przekonanie, iż ich zdanie, opinia brane są pod uwagę w procesie dydaktyczno-wychowawczym w tej placówce. 
 

Obszary tematyczne, w jakich możemy się poruszać, przygotowując lekcje otwarte:

• Ogniwa lekcji/struktura zajęć i wykorzystanie czasu pracy na przykładzie zajęć z w klasie 
• Planowanie procesu dydaktycznego na lekcji  w klasie 
• Dobór metod i form do realizowanych przez nauczyciela treści na przykładzie lekcji  
• Rozpoznawanie potrzeb rozwojowych uczniów i uwzględnianie ich w pracy dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej na zajęciach 
• Indywidualizacja procesu edukacyjnego na lekcji w klasie 
• Wykorzystywanie metod aktywizujących na przykładzie lekcji 
• Uwzględnianie w pracy problemów społecznych i cywilizacyjnych na przykładzie lekcji wychowawczej w klasie 
• Organizacja przestrzeni klasowej w czasie prowadzenia zajęć warsztatowych/pracy w grupach.
• Motywowanie i ocenianie uczniów w czasie prowadzenia zajęć z w klasie 
• Wykorzystanie narzędzi multimedialnych/tablicy interaktywnej na lekcji 
• Canva jako narzędzie przydatne nauczycielowi w czasie zajęć podsumowujących zakres materiału z 
• Poszerzenie zakresu działań szkoły na przykładzie projektu  realizowanego w klasie 
• Elastyczne reagowanie na zmiany zachodzące w zespole klasowym na przykładzie lekcji 
   

Kilka skutecznych kroków do realizacji lekcji otwartej:

• Wpisanie lekcji w plan nadzoru pedagogicznego na dany rok szkolny.
• Określenie terminu przeprowadzenia lekcji.
• Określenie celu lekcji/obszaru, jaki będziemy obserwować – pozwoli nam to określić, których nauczycieli możemy zaprosić na lekcję.
• Zorganizowanie przestrzeni do przeprowadzenia zajęć.
• Przygotowanie konspektu zajęć.
• Przeprowadzenie zajęć.
• Omówienie zajęć, przekazanie informacji zwrotnych.
• Przygotowanie protokołu z zajęć z listą obecności.
   

Lekcja otwarta jest formą doskonalenia nauczycieli, która budzi w nich ogromny strach. Prawdopodobnie boją się oceny, krytyki. Ważnym zadaniem dyrektorów jest przekonanie swoich pracowników, że jest to doskonała metoda rozwoju zawodowego. Dzięki niej nauczyciel dowiaduje się, jak jego lekcje widziane są przez obserwatorów. Mało tego, po lekcji otwartej zarówno prowadzący zajęcia, jak i obserwatorzy wychodzą wzbogaceni o nową wiedzę. Prowadzący dowiadują się, jakie były mocne, a jakie słabsze strony zajęć, natomiast obserwujący mogą zobaczyć nowe rozwiązania edukacyjne, zainspirować się, mogą też dostrzec podczas lekcji coś, co i u nich występuje, a przeszkadzało im w odbiorze treści podczas lekcji. Wszystko to prowadzi do jednego nadrzędnego celu – doskonalenia pracy nauczyciela.