Jak zmieniała się rzeczywistość wychowania przedszkolnego?

Chcesz wiedzieć więcej? Przeczytaj artykuł: Nieprawidłowości w ocenie efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniom

6-letnie dziecko w szkole

Większość rodziców jest zdania, że dzieci sześcioletnie powinny być otoczone również opieką, a nie tylko wychowaniem i dydaktyką. Niestety brakowało jej w większości szkół, chociaż prawo im ją gwarantowało. Skoro rodzice tak zdecydowali, to oznacza, że szkoły nie stanęły na wysokości zadania. Jednak nie można tego sądu generalizować, ponieważ część rodziców posłała dzieci sześcioletnie do szkoły i z pewnością od nowego roku szkolnego też pośle.

Rozwój wychowania przedszkolnego w Polsce po 1945 roku

W historii powojennej rozwój wychowania przedszkolnego w początkowej fazie przebiegał dość wolno. Sytuacja poprawiła się znacznie na początku lat 70., kiedy to powstały pierwsze zerówki w szkołach. W opublikowanym w 1973 r. „Raporcie o stanie oświaty w PRL” znalazły się krytyczne uwagi odnośnie do funkcjonowania wychowania przedszkolnego. W latach 80., mimo kryzysu społeczno-gospodarczego, można było dostrzec efekty realizacji wskazań zawartych w „Raporcie”. Charakterystyczne dla tych lat jest zwiększenie liczby przedszkoli wiejskich oraz zjawisko ponadnormatywnego przyjmowania dzieci do przedszkola. Grupy liczyły ponad 30 dzieci, a nierzadko i więcej. Lata 80. to początek stawiania coraz to wyższych wymagań programowych, które dotyczyły głównie modernizacji programu dla dzieci sześcioletnich w zakresie elementarnej nauki czytania, przygotowania do nauki pisania i rozumienia pojęć matematycznych.

Na początku lat 90. ukazało się zarządzenie ministra edukacji w sprawie minimum programowego wychowania przedszkolnego dla dzieci sześcioletnich. Dokument ten wyraźnie wskazywał cele wychowania przedszkolnego, zwracając uwagę na treści, które można by nazwać ponadczasowymi. Wówczas wskazywano, że:

• nadrzędną wartością edukacji przedszkolnej jest rozwój dziecka,
• placówki przedszkolne pełnią zadania w ścisłym współdziałaniu z rodziną, pomagając jej w wychowaniu dzieci,
• podstawowe kierunki pracy pedagogicznej placówki przedszkolnej powinny być określane przez potrzeby i możliwości rozwojowe dzieci, a także potrzeby środowiska lokalnego,
• nauczyciel w swojej pracy powinien w szczególności:
• dbać o zdrowie i bezpieczeństwo dzieci,
• wspierać rozwój aktywności poznawczej dziecka, nastawionej na poznawanie samego siebie, otaczającej rzeczywistości społeczno-kulturalnej i przyrodniczej, wzbogacającej zasób jego własnych doświadczeń,
• inicjować poczucie tożsamości dziecka z wzorami i normami postępowania oraz uczyć współodpowiedzialności za własne zachowanie,
• zapewniać warunki do rozwoju potencjalnych możliwości dziecka, tym samym przygotowywać je do efektywnego korzystania z nauki szkolnej,
• otaczać szczególną troską dzieci niepełnosprawne, wymagające oddziaływania stymulacyjno-kompensacyjnego, oraz zaspokajać potrzeby dzieci wyróżniających się uzdolnieniami i zainteresowaniami.
   

Program wychowania przedszkolnego z 1992 roku

Minimum programowe z 1992 r. wskazywało także podstawowe treści programowe wychowania przedszkolnego. Z perspektywy ponad 20 lat, które upłynęły od tamtej pory, treści te nic nie utraciły na swojej wartości, a wręcz przeciwnie – zyskały bowiem obecnie również bardzo stawiamy na zdrowie i bezpieczeństwo dzieci, wartości rodzinne, rozwój intelektualny ukierunkowany na naukę czytania i pisania, doskonalenie wrażliwości estetycznej i aktywności twórczej.

Oto najważniejsze treści programowe wychowania przedszkolnego sprzed ponad 20 lat, w wersji minimum:

1. Zdrowie – aktywność ruchowa – rozwój fizyczny:
   • poznawanie i przestrzeganie zasad bezpieczeństwa na terenie przedszkola i poza nim, ze szczególnym uwzględnieniem elementarnych zasad bezpiecznego poruszania się po drogach;
   • budzenie świadomości dotyczącej zdrowia i jego zagrożeń,
   • wyrabianie nawyków związanych z ochroną zdrowia, higieną osobistą i higieną życia codziennego;
   • kształtowanie prawidłowej postawy fizycznej;
   • wyzwalanie ekspresji i rozwijanie sprawności ruchowej przez zabawy i ćwiczenia organizowane oraz podejmowane spontanicznie przez dzieci.
2. Dziecko – rodzina – środowisko:
   • rozwijanie pozytywnego obrazu własnej osoby przez poznawanie i wyrażanie własnych uczuć, dostrzeganie swoich problemów i możliwości;
   • wzmacnianie więzi uczuciowej z rodziną;
   • inspirowanie aktywnej postawy dziecka wobec środowiska w bezpośrednich kontaktach z przyrodą i życiem społecznym najbliższego otoczenia;
   • budzenie poczucia więzi z krajem rodzinnym i wspólnotą ogólnoludzką.
3. Aktywność intelektualna – rozwój umysłowy:
   • poznawanie otoczenia społecznego, technicznego i przyrodniczego, nabywanie określonych doświadczeń, wiedzy i umiejętności praktycznych;
   • rozwijanie mowy i myślenia dzieci w toku zabaw i zajęć, a w szczególności: 
   • kształtowanie umiejętności językowych; wzbogacanie słownictwa, poprawności fonetycznej i gramatycznej, wyrażania relacji, prowadzenia dialogu, układania opowiadań, wyrażania uczuć,
   • kształtowanie sprawności umysłowych: porównywania, klasyfikowania, analizy i syntezy, uogólniania i wnioskowania;
   • tworzenie sytuacji edukacyjnych sprzyjających nabywaniu i rozwijaniu umiejętności czytania i pisania, a w szczególności:
   • kształtowanie motywacji do samodzielnego czytania,
   • rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej i słuchowej,
   • zapoznawanie z istotą symbolu graficznego,
   • rozpoznawanie liter drukowanych i pisanych wielkich i małych,
   • doskonalenie orientacji przestrzennej,
   • doskonalenie sprawności manualnych w trakcie różnorodnych działań, a także celowo organizowanych ćwiczeń,
   • czytanie wyrazów, zdań oraz krótkich tekstów,
   • próby pisania podejmowane z inicjatywy dzieci.
4. Kształtowanie elementarnych pojęć matematycznych dotyczących:
   • orientacji w przestrzeni, wielkości przedmiotów, określania ciężaru, pojemności i czasu;
   • zapoznawania z figurami geometrycznymi;
   • tworzenia zbiorów, ich klasyfikacji jakościowej i ilościowej;
   • dodawania i odejmowania liczb naturalnych w zakresie 10 (posługiwanie się znakami).
5. Wrażliwość estetyczna – aktywność twórcza:
   • budzenie wrażliwości estetycznej dzieci w kontaktach z przyrodą, techniką, sztuką;
   • umożliwianie dzieciom kontaktu z literaturą, teatrem, plastyką, filmem, muzyką;
   • rozwijanie różnorodnych form twórczości dziecięcej, z uwzględnieniem prób łączenia różnych rodzajów ekspresji słownej, ruchowej, muzycznej i plastycznej;
   • kształtowanie umiejętności posługiwania się różnorodnymi materiałami, przyborami i narzędziami w działalności plastyczno-konstrukcyjnej;
   • wdrażanie do organizowania i wykonywania pracy.

Program wychowania przedszkolnego z lat 90. miał również pełną wersję podzieloną na poszczególne lata rozwojowe, czyli praca wychowawczo-dydaktyczna w przedszkolu: dzieci trzyletnie, czteroletnie, pięcioletnie i sześcioletnie. Program dla każdej grupy wiekowej opisywał szczegółowo poszczególne treści z danego rodzaju wychowania, to jest: wychowanie zdrowotne, społeczno-moralne, umysłowe (dzieci trzyletnie). Dzieci cztero-, pięcioletnie miały dodany obszar wychowania estetycznego, zaś dzieci sześcioletnie – poszerzone treści wychowania umysłowego o wyrabianie gotowości do nauki czytania, pisania i kształtowanie pojęć matematycznych, a także dodany obszar wychowania technicznego.

Wychowanie przedszkolne – pierwsza podstawa programowa

Realizacja ówczesnego programu wychowania miała na celu wyrównywanie startu szkolnego dzieci oraz zapewnienie ciągłości oddziaływań przedszkola i szkoły.

Pierwsza podstawa programowa wychowania przedszkolnego została wprowadzona w 1999 r. Wówczas wychowanie przedszkolne definiuje się jako wspomaganie rozwoju i wczesną edukację dzieci od trzeciego roku życia do rozpoczęcia nauki w klasie pierwszej sześcioletniej szkoły podstawowej. Nadrzędnym celem było zapewnienie dzieciom opieki, wychowania i uczenia się w atmosferze akceptacji i bezpieczeństwa oraz tworzenie warunków umożliwiających dziecku osiągnięcie „gotowości szkolnej”. Ta podstawa programowa zwracała uwagę na konieczność dostosowania realizowanych w przedszkolach treści do potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka. Wskazano tutaj po raz pierwszy na podmiotowość dziecka, jego indywidualizm i określone różnice rozwojowe poszczególnych dzieci.

Podstawa programowa grupowała treści w cztery podstawowe obszary, w których były określone zadania, za pomocą których dany obszar należało realizować.

 I. Poznawanie oraz rozumienie siebie i świata

1. Budzenie zaciekawienia otaczającym światem poprzez prowokowanie pytań i dostarczanie radości odkrywania.
2. Organizowanie działań umożliwiających poznawanie wielowymiarowości człowieka (postrzegam, myślę, czuję, działam).
3. Organizowanie sytuacji pozwalających na poznanie możliwości własnych dziecka i innych ludzi, np. wynikających ze zróżnicowania płci, wieku, stanu zdrowia i doświadczenia.
4. Tworzenie sytuacji doskonalących pamięć, zdolność kojarzenia, umiejętność skupienia uwagi na rzeczach i osobach.
5. Dostrzeganie i opisywanie różnic, podobieństw i relacji między przedmiotami i zjawiskami. Stwarzanie okazji do porządkowania, klasyfikowania i liczenia.
6. Odczytywanie sensu i przeznaczenia rzeczy.
7. Wzbudzanie zainteresowań obrazem (ilustracją) i tekstem.
8. Poznawanie, stosowanie, tworzenie symboli i znaków.
9. Tworzenie warunków do doświadczeń językowych w zakresie reprezentatywnej i komunikatywnej funkcji języka (ze szczególnym uwzględnieniem nabywania i rozwijania umiejętności czytania i pisania).
10. Przekazywanie wiedzy o zdrowym stylu życia, ocenianie zachowań służących i zagrażających zdrowiu.
11. Wykorzystywanie i tworzenie okazji do poznawania rzeczywistości:
    • przyrodniczej poprzez obserwowanie, eksperymentowanie, odkrywanie,
    • społeczno-kulturowej poprzez poznawanie zasad organizacji życia społecznego, tradycji rodzinnej, regionalnej, narodowej oraz poznanie dzieł kultury,
    • technicznej poprzez obserwowanie, manipulowanie oraz przekształcanie przedmiotów lub zmianę ich ułożenia w przestrzeni i czasie.
       

II. Nabywanie umiejętności poprzez działanie

1. Wspieranie samodzielnych działań dziecka.
2. Umożliwianie dziecku dokonywania wyborów i przeżywania pozytywnych efektów własnych działań.
3. Pomaganie dziecku w dostrzeganiu problemów, planowaniu i realizowaniu zadań.
4. Umożliwianie poznawania i stosowania różnych sposobów rozwiązywania zadań.
5. Kształtowanie nawyków higienicznych i zachowań prozdrowotnych oraz proekologicznych.
6. Uczenie zasad postępowania warunkujących bezpieczeństwo dziecka.
7. Tworzenie warunków sprzyjających spontanicznej i zorganizowanej aktywności ruchowej dziecka. Umożliwianie udziału w grach, zabawach ruchowych i gimnastyce.
8. Umożliwianie dziecku ekspresji spostrzeżeń, przeżyć, uczuć w różnych formach działalności, z zastosowaniem werbalnych i niewerbalnych środków wyrazu.
9. Wspieranie działań twórczych w różnych dziedzinach aktywności.
    

III. Odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie

1. Uczenie nawiązywania bliskiego, serdecznego kontaktu z innymi osobami.
2. Pomoc w budowaniu pozytywnego obrazu własnego „Ja” i zaspokajaniu poczucia bezpieczeństwa.
3. Identyfikowanie i nazywanie różnych stanów emocjonalnych.
4. Uczenie sposobów radzenia sobie z własnymi emocjami, właściwego reagowania na przejawy emocji innych oraz kontrolowania zachowań.
5. Wdrażanie do zachowań akceptowanych społecznie, wprowadzanie w kulturę bycia.
6. Umożliwianie dziecku odkrywania znaczenia komunikowania się w sposób niewerbalny.
7. Umożliwianie zdobycia doświadczeń w mówieniu, słuchaniu i byciu słuchanym.
8. Tworzenie okazji do wymiany informacji, uczenie dyskutowania i dochodzenia do kompromisu.
9. Tworzenie okazji do pełnienia przez dziecko różnych ról w układach interpersonalnych, ze zwróceniem uwagi na rolę dziecka w rodzinie.
10. Tworzenie okazji do wspólnego podejmowania i realizowania różnych zadań, rozwiązywania problemów.
11. Dostarczanie przykładów i doświadczanie rozwiązywania sytuacji konfliktowych, na zasadzie kompromisu i akceptacji potrzeb innych osób.

IV. Budowanie systemu wartości

1. Wprowadzanie dziecka w świat wartości uniwersalnych, np. dobro, prawda, miłość, piękno, poprzez:
   • przekaz osobowy nauczyciela,
   • tworzenie otoczenia sprzyjającego rozumieniu i przeżywaniu tych wartości.
2. Pomaganie dziecku w poznawaniu różnych postaw bohaterów literackich, filmowych, próby ich ocen.
3. Wykorzystywanie codziennych sytuacji do podejmowania prób samooceny i oceny zachowań innych.
4. Stwarzanie okazji do dokonywania przez dziecko wyborów i zdawania sobie sprawy z ich konsekwencji.
5. Rozwijanie poczucia odpowiedzialności poprzez samodzielne, dokładne i rzetelne wywiązywanie się z podejmowanych zadań, szacunku do pracy swojej i innych.

Z analizy tej podstawy programowej wynika, że została ona określona w wielkim stopniu ogólności, a ponadto zadania dla nauczycieli, bo tak należy rozumieć szczegółowe zapisy w poszczególnych obszarach, trudno nazwać treściami programowymi. Te zaś były określone w programach wychowania przedszkolnego zatwierdzonych przez ministerstwo.

Podstawa programowa z 2008 roku – założenia reformy

Nową podstawę programową, którą zna większość nauczycieli, opublikowano w 2008 r. Lata 2009–2012 to czas realizacji założeń reformy ówczesnej minister edukacji Katarzyny Hall. Najważniejsze założenia tej reformy to: obniżenie wieku szkolnego i reforma programowa.

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego, w przeciwieństwie do poprzednich, została opracowana dość precyzyjnie, a także określono szczegółowe warunki jej realizacji. Takie posunięcie ministerstwa miało swoich zwolenników i oczywiście przeciwników. Przychylnym okiem patrzono na napisanie podstawy w języku wymagań, to znaczy określenie umiejętności, jakie dziecko powinno osiągnąć przed pójściem do szkoły. Natomiast nieco krytycznie spogląda się na warunki realizacji podstawy, które niejednokrotnie trudno jest spełnić.

Obecna podstawa programowa nakłada także na nauczycieli szereg konkretnych obowiązków, które wymagają nie tylko pracy z dziećmi, ale dokładnego dokumentowania obserwacji rozwoju dzieci, prowadzenia wielu analiz, co rzeczywiście przysparza nauczycielom dodatkowych obowiązków.

Wychowanie przedszkolne zmiany

Nadchodzi kolejna zmiana zarówno ustrojowa, jak i programowa. Sześciolatki mogą znowu pozostać w przedszkolach, co wymaga zmiany podstawy programowej. Co jakiś czas pojawiają się komunikaty o pracach nad nowymi treściami programowymi. Pani minister przychylnie wypowiedziała się o projekcie opracowanym pod kierunkiem Doroty Dziamskiej z pracowni im. prof. Ryszarda Więckowskiego w Poznaniu, będącym jednocześnie inicjatywą rodziców skupionych wokół akcji „Ratuj Maluchy”.

Projekt nowej podstawy programowej określa zadania wychowania przedszkolnego, których jest 10. Do zadań wychowania przedszkolnego należy w szczególności wspieranie aktywności dziecka poprzez fachową organizację doświadczeń w fizycznym, emocjonalnym, społecznym i poznawczym obszarze jego rozwoju. Właśnie na te cztery podstawowe sfery rozwoju podzielone są efekty realizacji zadań przedszkola w postaci celów do osiągnięcia przez dzieci kończące wychowanie przedszkolne. Mamy tutaj zbieżność z formułą obecnie jeszcze obowiązującej podstawy programowej, to znaczy projektowana podstawa programowa również wskazuje, co dzieci powinny osiągnąć w przedszkolu przed pójściem do szkoły. Umiejętności dziecka są dość precyzyjnie sformułowane, jednakże jest ich mniej niż w obecnej podstawie programowej, np. (wybrano po trzy przykłady z każdego obszaru):

• w fizycznym obszarze rozwoju dziecko przygotowane do podjęcia nauki w szkole posługuje się następującymi sprawnościami i umiejętnościami:
  • samodzielnie załatwia wszystkie swoje potrzeby fizjologiczne i wykonuje czynności higieniczne, takie jak: mycie rąk i innych części ciała, posługuje się chusteczką do nosa,
  • uczestniczy w zabawach ruchowych, w tym: rytmicznych, muzycznych, naśladowczych, z przyborami, 
  • rekwizytami lub bez nich,
  • samodzielnie organizuje sobie i kolegom zabawę ruchową, konstrukcyjną, interakcyjną;
• w emocjonalnym obszarze rozwoju dziecko przygotowane do podjęcia nauki w szkole posługuje się następującymi umiejętnościami i wiedzą: 
  • rozumie swoje emocje, potrafi je nazwać i radzi sobie z ich przeżywaniem,
  • szanuje emocje innych osób, potrafi je nazwać,
  • potrafi rozstać się z rodzicami, rozumie, iż rozstanie takie bywa dłuższe lub krótsze;
• w społecznym obszarze rozwoju dziecko przygotowane do podjęcia nauki w szkole posługuje się następującymi umiejętnościami i wiedzą:
  • rozumie, kim jest: dziewczynką, chłopcem, siostrą, bratem, córką, synem, koleżanką, kolegą, przedszkolakiem, człowiekiem, Polakiem,
  • posługuje się swoim imieniem, nazwiskiem, używa zwrotów grzecznościowych podczas powitania, żegnania się, sytuacji wymagającej przeproszenia i przyjęcia konsekwencji swojego zachowania,
  • potrafi ocenić swoje zachowanie w kontekście podjętych czynności i zadań oraz przyjętych norm grupowych, przyjmuje, respektuje i tworzy zasady zabawy w grupie, współdziała z dziećmi w zabawie, pracach użytecznych, podczas odpoczynku, spaceru czy zabaw na świeżym powietrzu;
• w poznawczym obszarze rozwoju dziecko przygotowane do podjęcia nauki w szkole posługuje się następującymi sprawnościami, umiejętnościami i wiedzą:
  • rozpoznaje litery, którymi jest zainteresowane na skutek zabawy i spontanicznych odkryć, odczytuje krótkie wyrazy zapisane w formie napisów drukowanych, dotyczące treści znajdujących zastosowanie w codziennej aktywności,
  • wykonuje własne eksperymenty graficzne farbą, kredką, ołówkiem, długopisem, tworzy znaki proste i złożone, nadając im znaczenie, odkrywa w nich fragmenty wybranych liter, cyfr, kreśli wybrane litery i cyfry na gładkiej kartce papieru, potrafi wyjaśnić sposób powstania wykreślonych, narysowanych lub zapisanych kształtów, przetwarza obraz ruchowy na graficzny i odwrotnie,
  • w czasie zabawy, prac porządkowych, ćwiczeń i wykonywania innych czynności liczy, np. wybiera z pudełka sześć klocków czerwonych i sześć niebieskich, ustawia się w rzędzie jako dziewiąty itd., odczytuje cyfry oznaczające liczby od 0 do 10, eksperymentuje z tworzeniem kolejnych liczb, wykonuje dodawanie i odejmowanie w sytuacji użytkowej.

Program wychowania przedszkolnego

Projekt podstawy programowej zawiera wytyczne do opracowania programów wychowania przedszkolnego. Dotychczas w żadnej podstawie programowej nie było takich wskazówek.

1. Do konstruowania programu wychowania przedszkolnego autorzy wykorzystują zawarte w pierwszej części dokumentu zadania przedszkola. Mogą one przybrać formę bardziej uszczegółowioną, która ułatwiać będzie nauczycielowi organizowanie konkretnych zajęć oraz prezentowanie założeń programowych rodzicom.
2. Zadania przedszkola zawarte w podstawie programowej zobowiązują autorów programów do opracowania stosownych treści, na których opierać się będzie proces osiągania celów przez dzieci. Treści dostosowane do percepcji i możliwości intelektualnych na poziomie wychowania przedszkolnego powinny być związane bezpośrednio z doświadczeniami sensorycznymi dzieci i z ich rzeczywistymi zainteresowaniami poznawczymi.
3. Program zawierać powinien koncepcję organizacji procesu wspierania rozwoju dzieci opartą na wskazanej przez autora podstawie naukowej oraz strategii pracy z dzieckiem.
4. Program powinien zawierać wskazówki dla nauczycieli dotyczące realizacji zadań w nim zawartych przy wykorzystaniu zaproponowanych przez autora metod i technik pracy z dzieckiem.

Nowa podstawa programowa powinna wejść w życie od 1 września 2016 r. Jednakże samo jej formalne ustanowienie powinno odbyć się wcześniej, aby możliwe było przygotowanie odpowiednich programów i pakietów edukacyjnych. Prawdopodobnie nastąpi to już wczesną wiosną.