W celu należytego sprawowania opieki nad uczniami ze specjalnymi potrzebami, przedszkola mają możliwość (lub obowiązek) zatrudnienia pomocy nauczyciela. Kiedy pojawia się konieczność zatrudnienia pracownika na tym stanowisku i na jakich zasadach będzie to następowało?
Przypadki uzasadniające zatrudnienie pomocy nauczyciela
Aktem prawnym istotnym z punktu widzenia zatrudniania pomocy nauczyciela jest rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym
(t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1309). Rozporządzenie to określa cztery przypadki wskazujące na obowiązek lub możliwość zatrudnienia pomocy nauczyciela w przedszkolu.
- Pomoc nauczyciela powinna być zatrudniona dodatkowo w przedszkolach ogólnodostępnych i innych formach wychowania przedszkolnego, w których kształceniem specjalnym są objęci uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na autyzm lub niepełnosprawności sprzężone.
- Możliwość (ale nie obowiązek) dodatkowego zatrudnienia pomocy nauczyciela (za zgodą organu prowadzącego) pojawia się w przedszkolach ogólnodostępnych i innych formach wychowania przedszkolnego, w których kształceniem specjalnym są objęci uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na inne niepełnosprawności niż niepełnosprawności sprzężone.
- W przedszkolach specjalnych i przedszkolach ogólnodostępnych z oddziałami specjalnymi należy zatrudnić dodatkowo pomoc nauczyciela dla uczniów:
- z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym,
- z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją,
- z autyzmem,
- z niepełnosprawnościami sprzężonymi.
- W przedszkolach specjalnych, integracyjnych, ogólnodostępnych z oddziałami specjalnymi lub integracyjnymi oraz w przypadkach innych niepełnosprawności niż:
- niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym,
- niepełnosprawność ruchowa, w tym również afazja,
- autyzm, w tym również zespół Aspergera,
- niepełnosprawności sprzężone,
- dla uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność, za zgodą organu prowadzącego, można zatrudnić dodatkowo pomoc nauczyciela.
Warto również dodać, że osobna przesłanka do zatrudnienia pomocy nauczyciela wynika z art. 165 ust. 7 i 8 ustawy Prawo oświatowe. Zgodnie ze wskazanymi przepisami osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo do dodatkowej bezpłatnej nauki języka polskiego nie dłużej niż przez okres 24 miesięcy. Dodatkową naukę języka polskiego dla tych osób organizuje organ prowadzący placówkę. Natomiast osoby korzystające z tego typu dodatkowej nauki języka polskiego mają prawo do pomocy udzielanej przez osobę władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora. Pomocy tej udziela się nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy. Co jednak istotne, przepis ten ma zastosowanie wyłącznie w przypadku szkół. Dzieci uczęszczające do przedszkoli, w tym objęte obowiązkiem rocznego przygotowania przedszkolnego, nie mogą korzystać z prawa do dodatkowej bezpłatnej nauki języka polskiego na podstawie art. 165 ust. 7 ustawy Prawo oświatowe, a tym samym nie istnieje możliwość przydzielenia pomocy ze strony pomocy nauczyciela na podstawie art. 165 ust. 8 tej ustawy.
Zasadność zatrudnienia powinna wynikać z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego
Powyższe wskazuje, że możliwość lub obowiązek zatrudnienia pomocy nauczyciela będzie wiązać się z pojawieniem się w przedszkolu dziecka posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. W obecnym stanie prawnym orzeczenia te wydawane są na podstawie rozporządzenia MEN z dnia 7 września 2017 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych (t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 2061). Zgodnie z § 13 ust. 2 pkt 3 tego rozporządzenia w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego działający w poradni zespół określa m.in. zalecane warunki i formy wsparcia umożliwiające realizację indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych dziecka, w tym warunki rozwijania jego potencjalnych możliwości i mocnych stron, wzmacniania aktywności i uczestnictwa dziecka w życiu przedszkola oraz – jeżeli zachodzi potrzeba indywidualnego wsparcia dziecka ze strony dodatkowo zatrudnionej kadry, o której mowa w przepisach w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym – zakres tego wsparcia. Oznacza to, że w orzeczeniu może być wprost wskazane, że biorąc pod uwagę potrzeby dziecka, przedszkole powinno zatrudnić dodatkowo pomoc nauczyciela (lecz może również zalecać zamiast tego zatrudnienie odpowiedniego nauczyciela wspomagającego lub wyłącznie nauczyciela specjalisty). Jeżeli zatem w orzeczeniu zaleca się zatrudnienie pomocy nauczyciela, to dyrektor nie powinien ograniczać się wyłącznie np. do zatrudnienia dla dziecka nauczyciela wspomagającego.
Zatrudnienie pomocy nauczyciela po opracowaniu IPET
Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego jest pierwszym krokiem do zorganizowania pomocy dla dziecka. Natomiast szczegóły jej realizowania powinny zostać określone przez funkcjonujący w przedszkolu zespół, w skład którego wchodzą nauczyciele i specjaliści prowadzący zajęcia z uczniem (§ 6 ust. 3 rozporządzenia MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r.). Rezultatem ich prac powinien być indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny opracowany po dokonaniu wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania dziecka, uwzględniający diagnozę i wnioski sformułowane na jej podstawie oraz zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, we współpracy, w zależności od potrzeb, z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, w tym poradnią specjalistyczną. Dyrektor przedszkola, biorąc pod uwagę treść orzeczenia oraz IPET, powinien określić wymiar zatrudnienia pomocy nauczyciela w taki sposób, aby dany uczeń został objęty należytym wsparciem. Zgodnie z § 7 ust. 9 rozporządzenia MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. pomoc nauczyciela realizuje zadania wyznaczone przez dyrektora przedszkola.
Pomoc nauczyciela – stanowisko niepedagogiczne
Stanowisko pomocy nauczyciela należy do stanowisk niepedagogicznych. Oznacza to, że zastosowanie znajdzie tu przepis art. 7 ustawy Prawo oświatowe, zgodnie z którym status prawny pracowników niebędących nauczycielami, zatrudnionych w przedszkolach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego określają przepisy ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (t.j. Dz. U. z 2024 r., poz. 1135), a także ogólne zasady prawa pracy określone w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 1465 z późn. zm.).
Stanowiska pracowników niepedagogicznych zostały określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 25 października 2021 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1960) – w tabeli V część F załącznika nr 3 do tego rozporządzenia. Przy zatrudnianiu pomocy nauczyciela należy uwzględnić wymagania kwalifikacyjne dla tego stanowiska pracy. Zgodnie z przepisami stanowisko pomocy nauczyciela może zostać powierzone osobie, która posiada co najmniej podstawowe wykształcenie (przez co należy rozumieć wykształcenie podstawowe w rozumieniu ustawy Prawo oświatowe, a także umiejętność wykonywania czynności na stanowisku), przy czym nie jest wymagane, by kandydat na to stanowisko posiadał jakikolwiek staż pracy. Jeżeli chodzi o wynagrodzenie, stanowisko to należy do VI kategorii zaszeregowania. Przepisy nie wskazują dokładnego katalogu zadań spoczywających na pracowniku zatrudnionym na stanowisku pomocy nauczyciela. Oczywiste jest, że zadania te będą wynikały ze specyfiki pracy przedszkola, potrzeb dziecka, a także tego, że stanowisko pomocy nauczyciela zostało stworzone w celu, jak sama nazwa wskazuje, udzielania pomocy w trakcie wykonywania obowiązków przez nauczycieli oddziałów przedszkolnych. Oznacza to, że pomoc nauczyciela będzie zobowiązana do wspomagania nauczyciela w jego codziennej pracy, zapewniania należytej opieki uczniom, wspierania ich w czynnościach samoobsługowych czy dbania o czystość i porządek w pomieszczeniach, w których trwają zajęcia z dziećmi (chociażby w celu zapewnienia im bezpieczeństwa podczas pobytu). Dokładny zakres obowiązków pomocy nauczyciela może się różnić w zależności od specyfiki pracy poszczególnych przedszkoli czy wieku, stanu zdrowia i stopnia rozwoju dzieci.
Pomoc nauczyciela jako stanowisko pomocnicze i obsługi
Stanowisko pomocy nauczyciela należy do stanowisk pomocniczych i obsługi. Konsekwencją tego jest stosowanie wyłącznie wybranych przepisów ustawy o pracownikach samorządowych, z wyłączeniem tych, które odnoszą się do urzędniczych stanowisk pracowników samorządowych. Pomoc nauczyciela w publicznym przedszkolu powinna zostać zatrudniona na podstawie umowy o pracę (na czas nieokreślony bądź określony, np. na czas obowiązywania danego orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego) – art. 4 ust. 1 pkt 3, art. 16 ust. 1 ustawy o pracownikach samorządowych.
Osoba na stanowisku pomocy nauczyciela powinna spełniać wymogi stawiane wszystkim pracownikom samorządowym, określone w art. 6 ustawy o pracownikach samorządowych. Oznacza to, że powinna:
- posiadać obywatelstwo polskie (z zastrzeżeniem wyjątku określonego w art. 11 ust. 3 ustawy – możliwe jest zatrudnienie na stanowisku pomocy nauczyciela osoby nieposiadającej obywatelstwa polskiego, jeżeli posiada ona znajomość języka polskiego potwierdzoną dokumentem określonym w przepisach o służbie cywilnej, np. certyfikat znajomości języka polskiego poświadczający zdany egzamin z języka polskiego na poziomie co najmniej średnim, wydany przez Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego, bądź świadectwo dojrzałości uzyskane w polskim systemie oświaty),
- posiadać pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzystać z pełni praw publicznych,
- posiadać kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania pracy na określonym stanowisku.
Ponieważ stanowisko pomocy nauczyciela nie należy do kategorii stanowisk urzędniczych, nie ma potrzeby stosowania podczas naboru procedury określonej w rozdziale 2 ustawy o pracownikach samorządowych. Dyrektor przedszkola ma zatem pełną swobodę zatrudniania kandydatów, zakładając oczywiście, że spełniają oni co najmniej minimalne wymagania kwalifikacyjne. W celu otrzymania jak najszerszej oferty od potencjalnych kandydatów na stanowisko pomocy nauczyciela wskazane jest jednak podanie do wiadomości publicznej informacji o naborze na takie stanowisko.
Informacja o przeprowadzonym naborze powinna zawierać podstawowe informacje związane z przeprowadzaną rekrutacją:
- dane przedszkola,
- rodzaj stanowiska,
- miejsce wykonywania pracy,
- podstawę zatrudnienia,
- wymagania kwalifikacyjne,
- określenie zakresu obowiązków,
- wymagane dokumenty, np.: potwierdzające kwalifikacje zawodowe, świadectwa pracy z poprzednich okresów zatrudnienia, inne dokumenty potwierdzające staż pracy, kwestionariusz osobowy, list motywacyjny, curriculum vitae,
- sposób, miejsce i termin składania aplikacji oraz dokumentów.
Istnieje również możliwość zamieszczenia w ofercie szczegółowych zasad naboru obowiązujących w przedszkolu, w tym dotyczących np. składu komisji rekrutacyjnej, etapów naboru, ze wskazaniem odpowiednich terminów.
Skierowanie kandydata na badania lekarskie
Po wyłonieniu najlepszego kandydata do pracy w przedszkolu, konieczne będzie skierowanie go na wstępne badania lekarskie. Zgodnie bowiem z art. 229 §4 k.p. pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. W tym celu należy wystawić pracownikowi skierowanie do lekarza medycyny pracy, zgodnie z § 4 rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 607).
Weryfikacja kandydata w rejestrach
W obecnym stanie prawnym, zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy z 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 560):
- przed nawiązaniem stosunku pracy związanego z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi,
- przed dopuszczeniem osoby do innej działalności związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi – należy dochować obowiązków weryfikacyjnych, o którym mowa w art. 21 ust. 2–8 tej ustawy. W praktyce, w przypadku zatrudniania pracownika na stanowisku pomocy nauczyciela, oznacza to, że:
- dyrektor powinien sprawdzić, czy dane nowego pracownika są zamieszczone w Rejestrze z dostępem ograniczonym lub w Rejestrze osób, w stosunku do których Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie w Rejestrze;
- kandydat na stanowisko pomocy nauczyciela powinien przedłożyć pracodawcy informację z Krajowego Rejestru Karnego w zakresie przestępstw określonych w rozdziale XIX i XXV ustawy z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, w art. 189a i art. 207 Kodeksu karnego oraz w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1939 ze zm.), lub za odpowiadające tym przestępstwom czyny zabronione określone w przepisach prawa obcego.
Podpisanie umowy o pracę
Jak już wspomniano, przedszkole powinno nawiązać stosunek pracy z pomocą nauczyciela na podstawie umowy o pracę – na czas określony, nieokreślony bądź na zastępstwo nieobecnego innego pracownika. Umowa o pracę powinna mieć formę pisemną. Jeżeli tak nie jest, dyrektor przedszkola najpóźniej w dniu rozpoczęcia pracy przez pracownika musi potwierdzić mu na piśmie ustalenia co do stron umowy, rodzaju umowy oraz jej warunków. Zawarta z nowym pracownikiem umowa o pracę powinna określać:
- określenie stron umowy,
- rodzaj umowy,
- datę zawarcia,
- termin rozpoczęcia pracy,
- rodzaj pracy (stanowisko),
- miejsce wykonywania pracy,
- wymiar czasu pracy,
- wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia, przysługująca pracownikowi stawka wynagrodzenia powinna wynikać z przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych oraz obowiązującego w przedszkolu regulaminu wynagradzania pracowników samorządowych (art. 39 ustawy o pracownikach samorządowych).
Zgodnie z art. 26 k.p. stosunek pracy nawiązuje się w terminie określonym w umowie jako dzień rozpoczęcia pracy, a jeżeli terminu tego nie określono – w dniu zawarcia umowy.
Poinformowanie o warunkach zatrudnienia
Zgodnie z art. 29 §3 k.p. dyrektor przedszkola ma obowiązek poinformowania nowego pracownika, nie później niż w ciągu 7 dni od dnia zawarcia umowy o pracę, o warunkach zatrudnienia. Informacja taka powinna być dostosowana do indywidualnych warunków zatrudnienia danego pracownika i odnosić się do jego sytuacji prawnej. Powinna zostać sporządzona w formie pisemnej, w dwóch egzemplarzach, z których jeden przekazywany jest pracownikowi, a drugi, z jego podpisem kwitującym zapoznanie się i odbiór, należy pozostawić w aktach osobowych pracownika. Powiadomienie powinno zawierać informacje
na temat:
- obowiązującej pracownika dobowej i tygodniowej normie czasu pracy,
- częstotliwości wypłat wynagrodzenia za pracę,
- wymiarze przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego,
- obowiązującej pracownika długości okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
- układzie zbiorowym pracy, którym pracownik jest objęty, a jeżeli pracodawca nie ma obowiązku ustalenia regulaminu pracy – dodatkowo o porze nocnej, miejscu, terminie i czasie wypłaty wynagrodzenia oraz przyjętym sposobie potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy.
Należy jednak wziąć pod uwagę, że wkrótce wejdzie w życie nowelizacja powyższego przepisu, zgodnie z którą zakres przekazywanych w ten sposób informacji ulegnie rozszerzeniu (ustawa z dnia 8 lutego 2023 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw).
Pisemny zakres obowiązków
Ze względów organizacyjnych dyrektor przedszkola powinien wręczyć pracownikowi zatrudnionemu na stanowisku pomocy nauczyciela pisemny zakres jego obowiązków. Oprócz obowiązków związanych z zajmowanym stanowiskiem, osoba zatrudniona jako pomoc nauczyciela powinna przestrzegać również ogólnych obowiązków określonych w art. 24 ustawy o pracownikach samorządowych. Oznacza to, że wśród jej podstawowych obowiązków znajduje się m.in. dbałość o wykonywanie zadań publicznych oraz o środki publiczne, z uwzględnieniem interesu publicznego oraz indywidualnych interesów obywateli, czy konieczność podnoszenia umiejętności i kwalifikacji zawodowych. Wśród pozostałych obowiązków wskazanych w ustawie o pracownikach samorządowych (art. 25) wymienia się sumienne i staranne wykonywanie poleceń przełożonego, z wyjątkiem przypadków gdy polecenie to jest niezgodne z prawem, zawiera znamiona pomyłki bądź mogłoby doprowadzić do popełnienia przestępstwa. O takim poleceniu pracownik powinien zawiadomić dyrektora przedszkola.
Przeszkolenie w zakresie BHP
Zgodnie z art. 2373 §2 k.p. dyrektor przedszkola jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy. Ponadto nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad BHP. Nowemu pracownikowi należy zorganizować szkolenie wstępne, na które składa się szkolenie wstępne ogólne (tzw. instruktaż ogólny) oraz szkolenie wstępne na stanowisku pracy (tzw. instruktaż stanowiskowy).
Przed dopuszczeniem do pracy dyrektor ma również obowiązek poinformowania nowego pracownika o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, a także o zasadach ochrony przed zagrożeniami (art. 226 k.p.). Zgodnie z art. 2071 k.p. pracodawca ma również obowiązek informowania pracowników o zagrożeniach dla życia i zdrowia występujących w danym zakładzie pracy na poszczególnych stanowiskach oraz o zasadach postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników. Informacja powinna również wskazywać pracowników wyznaczonych do:
- udzielania pierwszej pomocy,
- wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników,
– ze wskazaniem ich danych osobowych oraz teleadresowych.
Poinformowanie pracownika o istniejącym w zakładzie pracy ryzyku zawodowym (art. 226 k.p.) oraz zagrożeniach dla życia i zdrowia, a także zasadach postępowania w przypadku sytuacji niebezpiecznych, ze względu na zbliżoną problematykę może nastąpić w jednym dokumencie, wręczanym nowemu pracownikowi przed rozpoczęciem pracy. Ze względu na konieczność ponownego informowania pracowników o wskazanych powyżej kwestiach w przypadku wystąpienia nowych bądź zmiany dotychczasowych zagrożeń w miejscu pracy, wręczana pracownikowi informacja powinna zawierać datę sporządzenia oraz numer porządkowy, aby mieć pewność, że w każdym przypadku zmiany doszło do prawidłowego poinformowania pracownika. Należy jednak dodać, że niezależnie od tego, zgodnie z § 21 rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1604), pracownicy przedszkoli (również niepedagogiczni) podlegają przeszkoleniu w zakresie udzielania pierwszej pomocy.
Ponadto, zgodnie z art. 2376 oraz art. 2377 k.p., pracodawca powinien dostarczyć pracownikowi niezbędne środki ochrony indywidualnej oraz odpowiednią odzież i obuwie robocze.
Prowadzenie dokumentacji pracowniczej
Dokumentacja pracownicza pomocy nauczyciela powinna być prowadzona na zasadach ogólnych, a więc w zgodzie z przepisami rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 10 grudnia 2018 r. w sprawie dokumentacji pracowniczej (Dz. U. z 2018 r., poz. 2369).
