Obowiązkowe badania dla nauczycieli przedszkola

Nauczyciel ma obowiązek poddania się badaniom

W przepisach jednoznacznie wskazano, że do podstawowych obowiązków każdego pracownika, a więc również zatrudnionego w przedszkolu nauczyciela, należy poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosowanie się do wskazań lekarskich (art. 211 pkt 5 k.p.). Należy również pamiętać, że pracodawca nie może, zgodnie z przepisami, dopuścić do pracy pracownika, który nie posiada aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie.

Ma to znaczenie również z tego względu, że dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego może być przyczyną późniejszego wypadku przy pracy. W wyroku Sądu Najwyższego 
z 22 czerwca 2015 r. (I PK 235/14) wskazano, że dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego zdolność do wykonywania pracy na określonym stanowisku obciąża pracodawcę ryzykiem, że nawet zwykłe czynności wykonywane w zwykłych warunkach zatrudnienia przez pracownika o zmniejszonej sprawności organizmu mogą być – w okolicznościach konkretnej sprawy – uznane za podjęte przy użyciu nadmiernego dla tego pracownika wysiłku, co może prowadzić ostatecznie do konkluzji, że za przyczynę zewnętrzną takiego wypadku przy pracy może zostać uznany ten wysiłek. 

Poza badaniami wstępnymi, wykonywanymi przez osoby przyjmowane do pracy (co w przypadku nauczycieli jest szczególnie istotne, ponieważ zgodnie z art. 9 ust. 1 pkt 3 KN stanowisko nauczyciela może zajmować wyłącznie osoba spełniająca warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania tego zawodu) pracownicy, w tym także nauczyciele, są obowiązani do poddania się badaniom okresowym. Natomiast w przypadku pracowników, u których wystąpiła niezdolność do pracy trwająca dłużej niż 30 dni, spowodowana chorobą, pojawi się konieczność przeprowadzenia badań kontrolnych. 

Oprócz powyższego w Karcie Nauczyciela wskazane zostały dodatkowe sytuacje związane z koniecznością poddania się przez nauczycieli badaniom lekarskim. Pierwsza sytuacja dotyczy nauczycieli powracających do pracy po zakończonym urlopie dla poratowania zdrowia (ale wyłącznie wówczas, gdy urlop udzielony został w wymiarze dłuższym niż 30 dni). Celem badania jest ustalenie zdolności nauczyciela do pracy na dotychczasowym stanowisku (art. 73 ust. 6 KN). Druga sytuacja wiąże się z przysługującymi dyrektorowi kompetencjami pracodawcy, na podstawie których ma on możliwość skierowania nauczyciela mianowanego na badanie okresowe lub kontrolne z własnej inicjatywy w każdym czasie (art. 23 ust. 5 KN). W orzecznictwie sądowym podkreśla się jednak, że dyrektor nie ma całkowitej swobody w zakresie kierowania nauczyciela na badania okresowe lub kontrolne, a w szczególności nie może używać tej instytucji do zwalniania „niewygodnych” nauczycieli (wyrok SN z 16 października 1990 r., III PRN 48/90). Z kolei w wyroku SN z 26 stycznia 2005 r. (II PK 179/04) wskazano, że czynienie użytku z przyznanych dyrektorowi na mocy art. 23 ust. 5 KN kompetencji musi odpowiadać celowi i przesłankom wskazanym w tym przepisie. Jest zatem możliwe, gdy istnieje uzasadniona podstawa dla przekonania, że nauczyciel może być trwale niezdolny do pracy w pełnym wymiarze zajęć na zajmowanym stanowisku. Stanowisko, że dyrektor jest nieskrępowany w zakresie kierowania nauczyciela na badania lekarskie, jest nieuzasadnione. Jest to bowiem sprzeczne z celem tego przepisu. Ponadto przy takim założeniu przepis ten łatwo może stać się środkiem zwalniania niewygodnych nauczycieli, czy też po prostu ich szykanowania.

Należy również pamiętać o obowiązującej w zakresie wszystkich rodzajów badań zasadzie, zgodnie z którą powinny one być przeprowadzane, w miarę możliwości, w godzinach pracy. Natomiast za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, przy czym w przypadku, gdy w celu wykonania badań musi udać się do innej miejscowości, ma prawo do należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych. Koszt badań ponosi pracodawca, a podstawę ich przeprowadzenia stanowi wydane przez pracodawcę skierowanie.

Oczywiście od ogólnych zasad istnieją też pewne wyjątki dotyczące obowiązku przeprowadzania badań wstępnych – zgodnie z art. 229 § 11 k.p. tego typu badaniom nie podlegają osoby:

• przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą;
• przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych (przepis ten należy stosować odpowiednio w przypadku przyjmowania do pracy osoby pozostającej jednocześnie w stosunku pracy z innym pracodawcą).
   

Pracodawca ma obowiązek wystawić skierowanie na badania

Wspomniane badania profilaktyczne (do których należą badania wstępne, okresowe oraz kontrolne) przeprowadzane są na podstawie skierowania wystawionego przez pracodawcę. Powinno ono zostać wydane w dwóch egzemplarzach, z których jeden powinien otrzymać kierowany na badania nauczyciel. Co istotne, wystawiając skierowanie powinno się korzystać z odpowiedniego wzoru określonego w załączniku nr 3a do rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 607). Skierowanie takie powinno zawierać:

• określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane;
• w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy – określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona; w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu;
• w przypadku pracowników – określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony;
• opis warunków pracy uwzględniający informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub czynników uciążliwych i innych wynikających ze sposobu wykonywania pracy, z podaniem wielkości narażenia oraz aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.
   

Wspomniane czynniki zostały określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia MZiOS z 30 maja 1996 r. – przy czym w przypadku nauczycieli wśród „innych czynników” warto pamiętać o wskazaniu pracy wymagającej stałego i nadmiernego wysiłku głosowego oraz pracy przy obsłudze monitorów ekranowych.

Jaki powinien być zakres badań?

Jeżeli chodzi o zakres i częstotliwość badań profilaktycznych, którym poddawani są nauczyciele, należy sięgnąć do wskazówek metodycznych w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników. Wskazówki te stanowią załącznik nr 1 do rozporządzenia MZiOS z 30 maja 1996 r. Wynika z nich przykładowo, że w przypadku osób wykonujących pracę wymagającą stałego i nadmiernego wysiłku głosowego, oprócz badania lekarskiego przeprowadzana jest ocena wydolności narządu głosu (np. za pomocą wskaźnika niepełnosprawności głosowej) – w przypadku wyniku wskazującego na zmiany patologiczne w narządzie głosu: konsultacja otolaryngologiczna lub foniatryczna z wykonaniem (w zależności od wskazań) wideolaryngostroboskopii. Pierwsze badanie okresowe powinno być wykonane po 12 miesiącach, a kolejne – co 3–5 lat.

Istnieje również możliwość, aby lekarz przeprowadzający badanie profilaktyczne poszerzył jego zakres o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne, w zależności od wskazań, w szczególności: otolaryngologiczne, neurologiczne, okulistyczne, dermatologiczne, alergologiczne lub psychologiczne, a także badania dodatkowe. Lekarz może również wyznaczyć krótszy termin następnego badania, niż zostało to określone we wskazówkach metodycznych, w przypadku gdy stwierdzi, że jest to konieczne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika. Ponieważ badania dodatkowe stanowią część badania profilaktycznego, koszt ich przeprowadzenia obciąża pracodawcę. Po przeprowadzonym badaniu wystawiane jest orzeczenie lekarskie.

W rezultacie przeprowadzonego badania profilaktycznego lekarz powinien wydać orzeczenie lekarskie odpowiednio o:

• braku przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku,
• istnieniu przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku
• w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie.
   

Jak już wskazano, konieczność spełniania warunków zdrowotnych do wykonywania zawodu nauczyciela jest warunkiem sprawowania tego stanowiska. Z tego względu w przypadku nauczyciela otrzymanie orzeczenia stwierdzającego istnienie przeciwwskazań do pracy będzie stanowić duży problem – nie tylko dla samego nauczyciela, ale również dla dyrektora, któremu zależy na zatrudnieniu pracownika pedagogicznego. Dlatego też warto pamiętać, że przepisy dopuszczają możliwość odwołania się od orzeczenia lekarskiego. Odwołanie to, w formie pisemnej, może wnieść nie tylko poddawany badaniu nauczyciel, ale również pracodawca, który wydał skierowanie na to badanie. Odwołanie, wraz z uzasadnieniem, należy wnieść w terminie 7 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarskiego, za pośrednictwem lekarza, który je wydał, do wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy właściwego ze względu na miejsce świadczenia pracy lub siedzibę jednostki organizacyjnej, w której jest zatrudniony pracownik. Lekarz, za pośrednictwem którego jest składane odwołanie, w terminie 7 dni od dnia otrzymania odwołania powinien przekazać je wraz z dokumentacją stanowiącą podstawę wydanego orzeczenia lekarskiego do właściwego podmiotu. Do przeprowadzenia badania w trybie odwoławczym powinno dojść w terminie 14 dni od dnia otrzymania odwołania przez właściwą jednostkę odwoławczą. Orzeczenie wydane w tym trybie będzie już ostateczne.

Z drugiej strony dyrektor powinien mieć na uwadze, że dopuszczenie do pracy nauczyciela na podstawie zaświadczenia lekarskiego zawierającego oczywiście błędną ocenę jego zdrowia, może zostać uznane za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy (zakładając, że do takiego dojdzie). W takiej jednak sytuacji błąd w zaświadczeniu lekarskim powinien mieć charakter oczywisty, a zatem musi dać się zauważyć bez potrzeby uciekania się do specjalistycznej wiedzy medycznej, którą co do zasady posiadają wyłącznie lekarze (wyrok SN z 17 maja 2017 r., II PK 94/16).

Orzeczenia lekarskie wydane na podstawie wystawionych przez dyrektora przedszkola skierowań powinny być przechowywane w odpowiedniej części akt osobowych pracownika (przykładowo orzeczenie lekarskie wydane po przeprowadzeniu badań wstępnych powinno się umieścić w części A akt osobowych pracownika).

Jakie są konsekwencje niekorzystnego dla nauczyciela orzeczenia lekarskiego?

Aktualnie obowiązujące przepisy KN wskazują, że orzeczenie przez lekarza przeprowadzającego badanie okresowe lub kontrolne o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy stanowi przesłankę do rozwiązania z danym nauczycielem stosunku pracy (co odnosi się zarówno do nauczycieli zatrudnionych na podstawie mianowania, jak i na podstawie umowy o pracę). Sąd Najwyższy w wyroku z 18 stycznia 1990 r. (I PRN 39/89) wskazał, że za trwale niezdolnego do pracy w pełnym wymiarze zajęć na zajmowanym stanowisku, w rozumieniu art. 23 ust. 1 pkt 3 KN należy uznać także nauczyciela, który stał się trwale niezdolny do wykonywania pracy w pełnym wymiarze, chociaż zachował zdolność do jej wykonywania w niepełnym wymiarze.

W związku z powyższym do rozwiązania stosunku pracy dojdzie z końcem miesiąca, w którym dyrektor otrzymał ostateczne orzeczenie lekarskie o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy. Przez ostateczne orzeczenie należy rozumieć orzeczenie lekarskie, od którego nie wniesiono odwołania na podstawie § 5 ust. 1 rozporządzenia MZiOS z 30 maja 1996 r., jak również orzeczenie wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy wydane na podstawie § 5 ust. 4 ww. rozporządzenia. Co jednak ciekawe, Sąd Najwyższy w wyroku z 10 marca 2015 r. (II PK 120/14) wskazał, że nietrafne jest zapatrywanie, że w świetle § 5 ust. 4 ww. rozporządzenia, zaświadczenie wydane przez lekarza zatrudnionego w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy jest ostateczne i nie podlega kontroli sądowej. Istotnie, jest ono ostateczne, ale tylko w tym znaczeniu, że nie przysługuje od niego odwołanie w postępowaniu regulowanym w rozporządzeniu. Podlega jednak kontroli sądowej, ponieważ kwestii tej kontroli rozporządzenie nie dotyczy i zgodnie z zakresem upoważnienia do jego wydania nie może dotyczyć.

Na podstawie art. 28 ust. 1 KN nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, z którym rozwiązano stosunek pracy z przyczyny określonej w art. 23 ust. 1 pkt 3 KN, przyznaje się odprawę pieniężną w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego ostatnio pobieranego w czasie trwania stosunku pracy – za każdy pełny rok pracy na stanowisku nauczyciela, w jednostkach organizacyjnych, o których mowa w art. 1 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1 i 1a KN, nieprzekraczającą jednak sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Trzeba jednak pamiętać, że obowiązek wypłacenia odprawy pojawi się jedynie w przypadku nauczycieli zatrudnionych na podstawie mianowania, pomimo tego, że w omawianym przypadku (wydania orzeczenia lekarskiego o niezdolności do pracy) zwolnieniu podlegać będą również nauczyciele zatrudnieni na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony.

Konieczność wypłacenia odprawy pojawi się również w przypadku nauczyciela mianowanego, który stał się trwale niezdolnym do wykonywania pracy w pełnym wymiarze, chociaż zachował zdolność do jej wykonywania w niepełnym wymiarze czasu pracy (zajęć) – na co zwrócił uwagę SN w wyroku z 4 kwietnia 1995 r. (I PRN 4/95).

Natomiast w przypadku nauczycieli, którym wypłacono wcześniej odprawę emerytalną na podstawie art. 97 ust. 2 KN, a którzy następnie powrócili do pracy do przedszkola i w trakcie ponownego zatrudnienia stwierdzona zostanie u nich niezdolność do pracy w zawodzie nauczyciela, pojawi się konieczność zaplanowania i wypłacenia odprawy na podstawie art. 28 ust. 1 KN. Z brzmienia art. 87 ust. 1 KN wynika jedynie zakaz wypłacania odprawy emerytalnej w sytuacji wcześniejszego wypłacenia odprawy na podstawie art. 28 ust. 1 KN. Jednakże sądy zwracają uwagę, że nie można w drodze analogii odmawiać wypłacenia odprawy przewidzianej w art. 28 KN – wyłącznie z tego powodu, że art. 87 KN wskazuje na brak uprawnienia do odprawy emerytalnej w sytuacji uprawnienia do odprawy nauczyciela, z którym rozwiązano stosunek pracy z przyczyny określonej w art. 23 ust. 1 pkt 3 KN. Tym bardziej, że art. 28 ust. 1 KN, ani żaden inny przepis KN, nie zawierają w swoim brzmieniu wyraźnego odesłania zakazującego przyznania odprawy w razie zbiegu tych tytułów z odprawą wskazaną w art. 87 tej ustawy. Tym samym nauczyciel ma prawo do otrzymania wpierw odprawy emerytalnej z art. 87 KN, a następnie prawo do odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z powodu orzeczonej niezdolności do pracy (wyrok Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z 29 sierpnia 2019 r., VII P 248/19).

Co zrobić w przypadku, gdy nauczyciel nie zgłosi się na badania?

W związku z tym, że do wymagań kwalifikacyjnych, które muszą spełnić nauczyciele, należy posiadanie warunków zdrowotnych niezbędnych do wykonywania zawodu, natomiast ich utrata skutkuje rozwiązaniem stosunku pracy, w praktyce nauczyciele mogą niekiedy unikać udziału w badaniach lekarskich, w obawie przed utratą pracy. Należy jednak wskazać, że nieusprawiedliwione niezgłoszenie się na badania okresowe lub kontrolne stanowi przesłankę uzasadniającą rozwiązanie z nauczycielem stosunku pracy – z końcem miesiąca, w którym dyrektor otrzymał informację o nieusprawiedliwionym niezgłoszeniu się na ww. badania. Dotyczy to również nauczycieli zatrudnionych na podstawie mianowania (art. 23 ust. 4 pkt 2 KN). Również w przypadku dwukrotnego nieusprawiedliwionego niezgłoszenia się na badania, na które kieruje się nauczyciela mianowanego w trybie art. 23 ust. 5 KN, dyrektor będzie mógł rozwiązać z nauczycielem stosunek pracy z końcem miesiąca, w którym dowiedział się o niezgłoszeniu się nauczyciela na badania (art. 23 ust. 5 KN).

Decyzja o rozwiązaniu stosunku pracy powinna być jednak przemyślana. W wyroku SN z 14 marca 2008 r. (I PK 241/07) SN wskazał, że do rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem mianowanym nie wystarcza ustalenie, że nie przedstawił on usprawiedliwienia niestawienia się na badanie lekarskie. Konieczne jest ustalenie, czy niestawiennictwo spowodowane zostało przyczynami zależnymi od nauczyciela, czy też było przez niego niezawinione. Nie można uznać za nieusprawiedliwione niestawienia się na badania wówczas, gdy nauczyciel nie przedstawił wprawdzie żadnego usprawiedliwienia, ale z okoliczności sprawy wynika, że nie ponosi winy za zaniechanie poddania się badaniom.

Konieczność poddania się badaniom sanitarno-epidemiologicznym

Odrębną od badań profilaktycznych kwestią jest obowiązek poddania się przez pracowników przedszkoli badaniom sanitarno-epidemiologicznym. Na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1284 ze zm.) obowiązkowym badaniom tego typu podlegają m.in. osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby. Co istotne, w dalszym ciągu nie zostało wydane rozporządzenie, które miałoby określać m.in. rodzaje prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby, jednakże z brzmienia przepisu ustawowego można wskazać, że tego typu badaniami powinni być również objęci pracownicy przedszkoli (w tym zwłaszcza nauczyciele oraz pracownicy kuchni czy wydający dzieciom posiłki). Jednakże dla pewności warto w tym względzie uzyskać odpowiednie stanowisko właściwej miejscowo jednostki organizacyjnej Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Skierowanie na takie badania wystawia dyrektor przedszkola, natomiast w wyniku przeprowadzonego badania (którego koszt również ponosi pracodawca) wydawane jest orzeczenie o:

• zdolności do wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby,
• czasowych lub trwałych przeciwwskazaniach do wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby.